درمان و پیش گیری از بیماری‌ها توسط اکوسیستم طبیعی جنگل

سارا مشهدی، کارشناس ارشداکولوژی جنگل؛ امروزه با توجه به گسترش بیماری سرطان در سراسر دنیا و همچنین کشور ایران و نیز هزینه‌های بسیار زیاد درمان این بیماری، کمبود به کارگیری روش‌های درمان طبیعی و موثر احساس می‌شود. علاوه بر آن مشکلاتی نظیر افزایش جمعیت شهرها، فعالیت‌های صنعتی، آلودگی هوا و ... به ویژه در کلان شهر ها، کشور‌های توسعه نیافته و در حال توسعه موجب افزایش ابتلا به بیماری‌هایی مانند انسداد ریه، بیماری‌های قلبی، آلرژی، عفونت گلو، تورم غشاء مخاطی بینی و سینوزیت می‌شود، از این رو سلامت انسان به عنوان یک موضوع حیاتی از اهمیت زیادی برخوردار است.

جنگل یکی از کامل‌ترین اکوسیستم‌های خشکی بوده و علاوه بر ارزش‌هایی نظیر حفاظت از آب و خاک، تولید منابع غنی از اکسیژن، تثبیت لایه ازن و تولید چوب به منظور بهره‌برداری‌های اقتصادی و صنعتی دارای کارکرد‌ها و ارزش‌های فراوان اکولوژیکی و زیست محیطی دیگری نیز است. یکی از این کارکرد‌ها تاثیر جنگل‌ها بر روی سلامت انسان هاست که متاسفانه در کشور ما این ارزش تابه امروز کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

سفر به جنگل اولین بار در سال ۱۹۸۲ توسط آژانس جنگل ژاپن پیشنهاد شد و در حال حاضر این امر برای رسیدن به آرامش و فعالیت مدیریت استرس در ژاپن به رسمییت شناخته شده است (Shinrin yoku) یک اصطلاح ژاپنی و معادل (forest bathing) ویا taking in the forest atmosphere به معنای درمان جنگل و یا قرار گرفتن در جو جنگل به منظور فعالیت‌های درمانی جنگل بر انسان است.

در طول ۱۹۸۰ این امر در ژاپن توسعه داده شد و تبدیل به یک بنیاد اساسی جهت مراقبت‌های بهداشتی پیشگیرانه و درمان تحت عنوان طب سنتی ژاپنی قرار گرفت.

به طور کلی فضا و اتمسفر آرام جنگل برای همگان لذت بخش است مناظر زیبا، آب و هوای تازه و هوای پاک جنگل به عنوان یک آرام‌بخش تاثیر گذار بوده و علاوه بر آن یکی دیگر از کارکرد‌های مهم درختان، تولید موادی به نام فیتونساید است.

این واژه مشخص از فیتون به معنای گیاه و ساید به معنای کشتن ایجاد شده است و برای کمک به درختان از حشرات مضر و میکروب حفاظت می‌کند و به همین علت از آن به عنوان عطر جنگل نیز یاد می‌شود. در سال ۱۹۲۸ واژه فیتونساید توسط دکتر بوریس توکین یک بیوشیمیست روسی از دانشگاه لینگراد ابداع شد او متوجه شد که برخی از گیاهان دارای مواد فعالی هستند که از پوسیدگی یا خورده شدن توسط حشرات و حیوان‌ها جلوگیری می‌کند. به طور کلی فیتونساید‌ها شامل ترکیبات آلی فرار از گیاهان هستند که خاصیت ضدمیکروبی- ضد قارچی- ضد التهابی و حتی حشره کشی دارد. فیتونساید یک ماده بیولوژیکی فعال با منشا گیاهی است که مانع از رشد و توسعه باکتری ها، قارچ‌های میکروبی و تک یاخته‌ها میشود. در واقع فیتونساید نقش مهمی در ایمنی گیاه و روابط بین موجودات در یک اکوسیستم بازی می‌کند. توانایی تولید فیتونساید در همه گیاهان موجود است، اما زمانی که گیاه مجروح است تولید آن نیز افزایش می‌یابد.

فیتونساید‌ها دارای ترکیبات شیمیایی متفاوتی هستند آن‌ها معمولا از گروه ترکیباتی مانند گلیکوزید ها، ترپنوئید‌ها مواد دباغی و سایر ترکیبات ثانویه می‌باشند و به طبقات عمده از ترکیبات طبیعی مانند پروتئین و کربوهیدرات و چربی تعلق ندارند. واژه ترپنوئید بعد از کشف ماده‌ای به نام تربانتین (آلمانی) نام گذاری شد از این ماده به عنوان حلال در رنگرزی و مصارف سوختی به کار میرفت که از درختان چوب کاج و بالزام استخراج میشد.

ترپنوئید‌ها یکی از بزرگترین محصولات طبیعی با بیش از ۴۰۰۰۰ ترکیبات منحصر به فرد را دارا می‌باشند. همچنین می‌توانند از هر دو متابولیسم اولیه و ثانویه انتشار یابند.

در دهه‌های اخیر بررسی‌های انجام شده نشان داده‌اند که پراکنده شدن مونو و سسکی ترپن‌های فعال (دو زیر مجموعه از ترپنوئید ها) تاثیرات مثبتی بر سلامت انسان می‌گذارند، مهم‌ترین تاثیرات قرار گرفتن در معرض این مواد بهبود قدرت سیستم ایمنی بدن است، در واقع تحقیقیات صورت گرفته دلالت بر این امر دارند که این مواد که به شکل مستقیم غیر مستقیم از درختان منتشر می‌شوند دارای تاثیرات مثبت بر بیماران سرطانی بوده است، علاوه بر آن بهبود وضعیت روانی افراد و عملکرد سیستم گردش خون آن‌ها نیز مورد بررسی‌های متعدد قرار گرفته و نهایتا مورد تایید قرار گرفته است.

به طور کلی تولید و انتشار ترپنوئید‌ها از درختان نوعی مکانیسم بیوشیمیایی جهت مقابله با تنش‌های بیولوژیکی و محیطی است. تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که جنگل‌ها به دلیل تولید ترپنوئید، دارای اثر مثبت بر روی سلامت جسم و روان افراد می‌باشند. راه رفتن در محیط جنگل موجب بهبود عملکرد سیستم عصبی خودکار و کاهش میزان کورتیزول بزاق، افزایش عملکرد سیستم ایمنی، کاهش سطح هورمون استرس مانند آدرنالین و نورآدرنالین افزایش شادابی و کاهش اضطراب، افسردگی و خستگی می‌شود. علاوه برآن، محیط جنگل موجب کاهش فعالیت عصبی سمپاتیک و افزایش فعالیت عصبی پاراسمپاتیک می‌گردد. همچنین قرار گرفتن در معرض ترپنوئید‌ها موجب بهبود کارایی فشار خون و قلب و عروق شده و علاوه بر آن پاسخ‌های ایمنی به واسطهی افزایش سلول‌های کشنده طبیعی موجب مرگ سلول‌های توموردر بدن می‌گردد. همچنین علاوه بر درمان می‌توان در پیشگیری از بیماری‌های یاد شده نیز ازترپنوئید‌ها بهره جست.

لازم به ذکر است، ترپنوئید‌ها در زندگی انسان همانند گیاهان نقش کلیدی ایفا میکنند. امروزه با گسترش علم فارماکولوژی و استفاده از دارو‌های گیاهی در درمان بیماری‌ها این مواد بعنوان دارو‌هایی با کمترین عوارض جانبی در درمان بسیاری از بیماری‌ها شناخته شده اند. یکی از نمونه‌های بارز استفاده از ترپنوئید‌ها درمان مالاریای شدید در کودکان با استفاده از آرتمیسین است. این ماده یک سسکی-ترپن است که به مقدار قابل توجهی در اندام‌های گیاه درمنه (Artemisia annua) تولید می‌شود. به عنوان مثال در تحقیقی که اخیرا انجام شده تاثیر آرتمیسین بر درمان سرطان مورد بررسی قرار گرفته است. ساختار این ماده به گونه‌ای است که با یون‌های آهن واکنش داده و تولید یک ماده سمی می‌کند. در نتیجه، این ماده سمی موجب آپوپتوزیس (خودکشی برنامه ریزی شده سلول) در سلول سرطانی می‌شود، زیرا میزان تجمع آهن در سلول‌های سرطانی زیاد بوده و در نتیجه تراکم این ماده سمی در آن‌ها افزایش می‌یابد. علاوه بر این، این ماده خاصیت ضد متاستازی و ضد التهابی نیز دارد.

در این تحقیق انجام شده، هدف ما بررسی میزان تولید و انواع ترپنوئید‌های موجود در جنگل‌های خزری بوده است، با توجه به خواص درمانی متفاوت هریک از ترپنوئی‌های منتشر شده در تیپ‌های مختلف جنگلی اندازه گیری شده می‌توان اظهار داشت، هریک از تیپ‌های موجود به منظور پیشگیری، درمان و یا تاسیس دهکده سلامت برای گروه‌های مختلفی از بیماری‌ها مناسب‌تر است. جدول زیر این موضوع را به خوبی نمایش می‌دهد.

 

از این رو می‌توان بخش‌هایی از جنگل‌ها را به عنوان دهکده سلامت جهت درمان یا پیشیگیری برخی از این بیماری‌ها معرفی کرد، چراکه استفاده از دهکده سلامت به عنوان روشی پایدار، همگانی و بسیار تاثیرگذار به دلیل وجود منابع بسیار، کارآمد است. همچنین این روش، بر اقتصاد، صنعت و اشتغال در مناطق جنگلی نیز بسیار تاثیرگذار است. با توجه به اینکه مناطق بومی دارای جنگل اکثرا شرایط نامناسب اقتصادی و اجتماعی دارند، این روش میتواند نقش به سزایی بر روی توسعه اقتصادی و اجتماعی مردم این مناطق بدون آسیب رساندن به جنگل ایفا کند. درآمدزایی و کارآفرینی و منافع اقتصادی نیز از نتایج همراه با این پروژه خواهد بود و گستره این برنامه میتواند با بالا بردن سطح شاخص سلامت همراه باشد.

در حقیقت، دهکده سلامت با دو منظور حفظ سلامتی انسان و ایجاد روش جدید درمانی و ارائه ارزش‌های اقتصادی پنهان جنگل (جایگزین قطع چوب) که به عنوان میراث طبیعی جهان باید برای نسل‌های آینده حفظ گردد معرفی می‌گردد.

علاوه بر آن، این طرح با کم کردن هزینه‌های گزاف درمانی، جاگزین بسیار مناسب دارو‌های زیان آور شیمیایی خواهد شد و به صورت مستقیم در بالا بردن شاخص سلامت و اشتغال همراه بوده و از طرفی با بهره گیری از ارزش‌های اقتصادی پنهان از جنگل‌ها به عنوان میراث طبیعی و گرانبهای کشور محافظت نموده و به مفهوم توسعه پایدار کمک بسزایی خواهد نمود.

لازم به ذکر است با توجه به اینکه این فناوری بسیار جدید است و در معدود کشور‌هایی مورد پژوهش و بهره برداری قرار گرفته است با استفاده از این پروژه علاوه بر جذب نیروی متخصص داخلی میتوانیم در سطح منطقه به جذب توریسم نیز بپردازیم، همچنین با توجه به آب و هوای بسیار مطلوب اقلیمی (به ویژه در مقابل کشور‌های همسایه) در جذب سرمایه‌های جدید، اشتغال زایی، بالا بردن سطح شاخص سلامت، کاهش هزینه درمان و تاثیر در سطح نشاط عموم که بازتاب آن بر جامعه و کل کشور محسوس است، نقش موثری دارد.