دلایل عدم‌استفاده از سیستم‌های هشدار زلزله‌در تهران

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه ایران به دلیل قرار گرفتن در میان دو صفحه در شمال و جنوب در حال کوتاه شدن است که 10 تا 15 درصد این فشردگی به صورت زلزله نشان داده می‌شود، گفت: سیستم‌های هشدار زلزله‌ای باید دارای شرایط خاصی باشند که استفاده از این سیستم‌ها در تهران به دلیل نزدیکی گسل‌ها به شهر امکان‌پذیر نیست.

دکتر حمید نظری در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به ویژگی‌های زمین ساختی پوسته ایران زمین گفت: صفحه ایران با قرار گیری میان صفحات تازی در جنوب و اوراسیا در شمال با نرخ سالانه‌ای نزدیک به 2.5 سانتی‌متر در حال کوتاه‌ شدن و دگرشکلی است.

وی با بیان اینکه صفحه ایران تحت فشار قرار دارد، اظهار کرد: سالانه 10 تا 15 درصد از این فشردگی به چهره زلزله ظاهر و مابقی آن هزینه کرد دگرشکلی پلاستیک و غیر لرزه‌ای پوسته می‌شود. تکوین و تکامل زمین ساختی سبب شکل گیری و گسترش گسل‌های "جنبا" و لرزه‌زا کم و بیش در همه مناطق کشور شده است.

به گفته این پژوهشگر حوزه علوم زمین، گسل‌ها به عنوان سطوح کاستی و شکست پوسته زمین محل‌های مناسبی برای تخلیه ناگهانی انرژی و دگرشکلی شکنا در سیمای زمین لرزه‌ها هستند.

نظری در خصوص پیوند میان گسل‌ها و زلزله، ادامه داد: معمولا گسل‌هایی که از نظر مکانی در نزدیکی هم قرار دارند و سرچشمه رخدادهای لرزه‌ای بشمار می‌روند، گاه نسبت به فاصله، هندسه و ساز و کار حرکتی گسل‌ها نسبت به یکدیگر قابل تحریک‌پذیری بیشتری هستند. امروزه با استفاده از روش‌های آماری و بر پایه داده‌های دستگاهی ثبت شده از رخداد لرزه‌ای می‌توان در پاره‌ای موارد با هدف تعیین احتمال تحریک‌پذیری سرچشمه‌های لرزه‌ای نزدیک نسبت به یکدیگر اندازه‌گیری‌ها و برآوردهایی را داشت.

وی با تاکید بر اینکه امکان وقوع زلزله‌ای در استانی، سبب ساز رخداد لرزه‌ای در استان دیگر شود از نظر مکانیکی و زمین شناختی بسیار ناچیز و حتی نزدیک به صفر است، خاطر نشان کرد: برای نمونه اگر زلزله‌ای در ازگله کرمانشاه رخ دهد و زمین لرزه دیگری در سرپل ذهاب به ثبت برسد از دیدگاه هندسی، در پیوند ساختاری نسبت به یکدیگر به شمار نمی‌روند.

نظری در عین حال اضافه کرد: پوسته زمین مانند قطعات یک جورچین بزرگ است که اگر قطعه‌ای جا به جا شود دیگر قطعات ناگزیر تن به جابه جایی می‌دهند که برای رسیدن به زمان آرامش و اینکه این قطعات به حالت تعادل برسند مدت زمانی نیاز است حال اگر زلزله بزرگی مانند زمین لرزه سر پل ذهاب رخ ‌دهد برای رسیدن به نقطه تعادل شاهد رخداد تعدادی زلزله در یک بازه زمانی گاه چند ماهه خواهیم بود.

وی تاکید کرد: ممکن است مدت زمان بازگشت زمین به وضعیت تعادل تا 6 ماه و یا بیشتر به درازا انجامد.

امکان پیش‌بینی زلزله

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در مورد امکان پیش‌بینی زمین لرزه و آهنگ بازگشت دوره‌های لرزه‌ای افزود: در مورد پیش‌بینی رخدادهای لرزه‌ای دستیابی به 3 فاکتور بنیادین "بزرگای احتمالی"، "مکان احتمالی" و "زمان احتمالی رخداد آتی لرزه‌ای" آرزوی دیرین انسان است که امروزه با توسعه دانش به می‌توان گفت که پاسخ به "بزرگای احتمالی رخداد آینده و مکان آنها نزدیک به 100 درصد قابل دستیابی است.

وی ادامه داد: بر پایه این علم می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که برای نمونه گسل شمال تهران به عنوان یکی از سرچشمه‌های لرزه‌زای گستره تهران بزرگ در چه بازه زمانی در آینده خود می‌تواند سرچشمه زمین لرزه آتی و با چه بزرگای احتمالی برای پایتخت به شمار آید.

نظری با بیان اینکه پارینه لرزه شناسی در ایران هر چند از نظر زمانی دیر نسبت به برخی کشورهای پیشرو در این دانش آغاز شد ولی در سایه همکاری‌های علمی بین‌المللی به همراه بومی سازی و نهادینه شدن آن در سازمان زمین شناسی کشور با شتاب قابل قبولی توسعه یافته به گونه‌ای که امروزه در صورت اجرای مطالعات پارینه لرزه شناسی چه در گستره خشکی و چه در پهنه آبی کشور با قطعیت قابل توجهی می‌توان پاسخگوی پرسش‌های بنیادینی از این دست بود.

وی همچنین افزود: ولی در پاسخ به این پرسش اساسی که "چه زمانی زلزله آینده برای کلان شهری چون تهران رخ می‌دهد" باید گفت به یاری پژوهش‌های پارینه لرزه شناسی دو دهه‌ گذشته برآوردهای به نسبت دقیقی در بازه زمانی آن به انجام رسیده و ما نیز مانند دیگر پژوهشگران جهان درصدد یافتن راهکارهایی برای یافتن پاسخ‌های دقیق‌تری برای آن هستیم و بر این تلاشیم که بازه زمانی پیش‌بینی زلزله را کوتاه و کوتاه‌تر کنیم.

نظری ادامه داد: ولی باید بپذیریم که نظر به داده و دانش در دست انسان تا به امروز هیچ ادعایی در پیش‌بینی زمین‌لرزه از بنیان علمی درخوری چه در ایران و نه در هیچ کجای دیگر دنیا برخوردار نیست!

شروط اعلام پیش‌آگهی در رخدادهای لرزه‌ای

این محقق حوزه زمین شناسی با بیان اینکه معمولا در نگاه به بازگشت زمین لرزه دو نگاه متفاوت "بلند مدت" و "کوتاه مدت" وجود دارد، گفت: در نگاه کوتاه مدت به دنبال این هستیم که بدانیم در چند ساعت آینده آیا زلزله‌ای رخ می‌دهد یا خیر؟!

وی با تاکید بر اینکه ماهیت زلزله‌هایی که در ایران رخ می‌دهد، زلزله‌های قاره‌ای در گستره‌ای بشدت "گسلیده" است، یادآور شد: بر این اساس تاکنون امکان پیش بینی کوتاه مدت زلزله‌ها برای ما فراهم نشده است.

نظری با تاکید بر اینکه با توجه به ماهیت فاصله و ژرفا در زمین لرزه‌های اقیانوسی راه دور، پیش آگهی زلزله کوتاه مدت در مناطقی چون شیلی و مکزیک با نصب سیستم‌های هشدار پیش از این امکان پذیر شده است، خاطرنشان کرد: از آنجایی که در این کشورها زلزله در اقیانوس رخ می‌دهد و فاصله آن تا ساحل شهرهایی چون سانتیاگو پایتخت شیلی نزدیک به 300 کیلومتر است، در نتیجه می‌توان با بهره‌گیری از تفاوت سرعت امواج زمین‌لرزه نسبت به امواج رادیویی هشدارهای کوتاه مدت رادیویی را به شهرهایی ساحلی که در خطر زمین‌لرزه و "مه‌موج" احتمالی برآمده از آن هستند، مخابره کرد.

وی توضیح داد: از آنجا که امواج رادیویی از امواج زمین لرزه چندین برابر سریع‌تر حرکت می‌کند از این رو فرصت یک تا 2 دقیقه را برای مخابره هشدار به عنوان پیش نشانگری فراهم خواهد بود از این رو هر چه زلزله دورتر و عمیق‌تر باشد امکان هشدارهای کوتاه مدت بیشتر فراهم است.

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین، با تاکید بر اینکه هشدار کوتاه مدت درایران با دانش امروز بر پایه چنین بنیان فیزیکی ناممکن است، ادامه داد: پیرامون تهران گسل‌هایی قرار دارند که فاصله آن حتی تا مرکز کمتر از 5 تا 10 کیلومتر است از این رو از زمان رخداد زلزله احتمالی بر روی یکی از گسل‌ها تا زمان اعلام هشدار حتی از طریق امواج رادیویی نیاز به زمانی به اندازه کسری از ثانیه است که در عمل چنین هشداری بی‌معنی خواهد بود!

نظری با اشاره به اهمیت سیستم‌های هشداری زلزله با بیان اینکه آنچه که در شبکه‌های اجتماعی به صورت تبلیغات مطرح می‌شود بنیان علمی ندارد، گفت: بنیاد علمی این سیستم‌های هشدار کوتاه مدت زلزله بر تفاوت فاز حرکت امواج رادیویی و امواج زلزله است که شرط اول آن فاصله آن حداقل 100 کیلومتری سرچشمه زمین‌لرزه با نقطه هدف است.

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی با تاکید بر اهمیت سامانه‌های پیش آگهی کوتاه مدت برای قطع شریان‌های حیاتی انرژی چون مانند آب و گاز و برق، ادامه داد: آنچه که بیش از همه در کشور نیاز داریم تدقیق گسل‌های لرزه‌زا و پیش بینی‌های میان و بلند مدت زمین‌لرزه است که این امر فقط با اراده و عزم جدی، تامین اعتبارات به هنگام و مستمر و البته شکیبایی در اجرای مطالعات پارینه زمین لرزه شناسی بر روی گسل‌های فعال کشور فرآهم می‌آید.

وی در این باره توضیح داد: در این مطالعات می‌توانیم زلزله‌هایی که در گذشته بر روی گسل‌ها رخ داده است را بررسی و مشخص کنیم این گسل‌ها در گذشته خود چند زلزله، با چه بزرگی‌هایی و در چه دوره بازگشتی داشته‌اند.

نظری با بیان اینکه برخی اوقات بازه‌های زمانی زلزله‌ها از الگوی منطقی و خاصی پیروی می‌کنند، افزود: در نتیجه زمانی که تابع رفتاری زلزله‌های گذشته را در زمان داشته باشیم می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که زلزله‌های احتمالی آینده در چه بازه زمانی احتمالی رخداد خواهند داشت. بر این اساس مطالعات زیادی در این زمینه در دستور کار داریم.

علت تفاوت در ژرفای زمین‌لرزه‌ها

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه از زلزله اصلی با عنوان "شوک اصلی"یاد می‌شود، گفت: یک صفحه‌ای را در نظر بگیرید که کیلومترها با شیب خاصی به عنوان یک سطح شکست، به درون زمین فرو می‌رود و در بخشی از سطح خود متناسب با ژرفای کانونی پس از یک زلزله شدید می‌شکند.

وی افزود: هر زلزله دارای ژرفای معینی است، به گونه‌ای که زمین لرزه ازگله کرمانشاه در عمق 18 کیلومتری رخ داد یعنی در عمق 18 کیلومتری شکستگی با جابجایی چند متری در لایه‌های زمین ایجاد شده است.

نظری ادامه داد: چون این شکستگی بر روی گسل در حال گسترش به اطراف است، پس لرزه‌ها یا زمین لرزه‌های پیرو زمین لرزه اصلی بر روی صفحه گسل و در پیرامون این شکستگی در ژرفا بطور پیاپی رخ می‌دهند. از آنجایی که این شکستگی بر سطحی شیب‌دار است، از این رو زلزله‌هایی که در بالای شیب و یا فرو شیب صفحه گسلیده قرار می‌گیرند از جایگاه مکانی سطحی و همین طور اعماق گوناگون برخوردار خواهند بود.

معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین با تاکید بر اینکه این باور برای زلزله‌هایی که بر روی یک صفحه قرار دارند، حاکم است، اظهار کرد: در زلزله‌های کرمانشاه، زمین‌لرزه‌های متعددی در نقاط مختلف رخ داد که بی گمان بر روی یک صفحه گسل نبودند؛ چرا که در منطقه زاگرس لایه‌های لرزه‌زا در ژرفاهای مختلفی قرار دارند که با هم و یا به تنهایی ‌توان تولید زمین لرزه‌ در ژرفای‌های مختلف را دارند.