فاجعه در تالاب گاوخونی

 

 

در حالی برنامه مدیریت جامع تالاب گاوخونی در پیچ و خم‌های مراحل قانونی خاک می‌خورد که خشک شدن این تالاب پیامد‌ها و هزینه‌های جبران تاپذیری را به جای خواهد گذاشت.

به گزارش روابط عمومی طرح حفاظت از تالاب ها، گاوخونی هنوز بیمار است و نیازمند به مراقبت و حفاظت؛ در غیر این صورت پیامدهای جبران ناپذیری در انتظار مناطق اطراف آن خواهد بود. تالاب گاوخونی بی شک یکی از مهم‌ترین تالاب‌های ایران است که در جلگه مرتفع مرکزی ایران واقع شده و سال‌ها است با مشکلات متعددی دست و پنجه نرم می‌کند و تا وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد.

ابوالفضل آبشت، مدیر طرح حفاظت از تلاب‌های ایران در خصوص تالاب گاوخونی می‌گوید: تالاب گاوخونی واقع در اصفهان است و حوضه آبریز آن زاینده رود است که از چهار محال و بختیاری شروع می‌شود و نقطه انتهایی آن تالاب گاوخونی است.

وی افزود: این تالاب به دلیل برداشت‌های بی رویه‌ای که از منابع آبی حوضه آبریز زاینده رود شده، طی سال‌های اخیر خشک شده و نهایتا کارکرد‌ها و خدمات اکوسیستمی فراوانی که برای جوامع محلی داشته را از دست داده است. بر این اساس دست اندکاران تصمیم به اجرای برخی اقدامات از جمله تدوین برنامه مدیریت جامع این تالاب نمودند.

طرح حفاظت از تالاب‌های ایران چیست؟
وی در خصوص «طرح حفاظت از تالاب‌های ایران» گفت: طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در اوایل دهه ٨٠ شمسی، در اقدامی مشترک میان سازمان محیط زیست ازطرف دولت جمهوری اسلامی ایران، صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی و برنامه توسعه ملل متحد، به عنوان یک پروژه بین المللی طراحی و عملیاتی شد.

 

این پروژه شناسایی، معرفی و آزمایش تجربیات موفق بین المللی و در گام بعد بومی سازی و توسعه دستاوردهای موفق طرح برای تالابهای کشور را در دستور کار خود قرارد داد. این تجربیات با هدف کاهش و یا از بین بردن تهدیدات پیرامون دریاچه‌ها و تالابهای ایران، حفاظت، احیا و بهره برداری خردمندانه از اکوسیستمهای تالابی کشور بکار گرفته شده و نهایتا به صورت دستورالعمل یا راهنما در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرار می‌گیرد.

وی ادامه داد: از سال ١٣٨٤، طرح حفاظت از تالابهای ایران تلاش کرد تا با فراهم نمودن بستری مناسب برای تقویت همکاری‌های بین-بخشی در حوضه آبریز تالابهای کشور، رویکرد مدیریتی جدیدی (رویکرد زیست بومی) را که برپایه اصول مشارکت میان کلیه ذینفعان دولتی، غیر دولتی و همچنین جوامع محلی طراحی شده بود، مستقر کند. تدوین برنامه‌های جامع مدیریتی برای تالاب‌های کشور از جمله این اقدامات است.

برنامه مدیریت جامع تالاب گاوخونی در انتظار تصویب
آبشت در خصوص طرح مدیریت تالاب گاوخونی می‌گوید: طرح تدوین برنامه‌های مدیریت جامع زیست بومی از طرف سازمان محیط زیست طی سال‌های گذشته به طور جدی پیگیری شده و هم اکنون ۱۸ تالاب کشور دارای برنامه مدیریت هستند که تالاب گاوخونی هم از همین تالاب‌ها است. در حال حاضر برنامه مدیریت تالاب گاوخونیتدوین شده و در انتظار تصویب برنامه در شورای برنامه ریزی و توسعه استان است.

 

در فرآیند تدوین برنامه مدیریت جامع تالاب گاوخونی، کلیه ذینفعان حضور دارند. ذینفعان دولتی، غیر دولتی و نمایندگان جامعه محلی. اما هنوز طرح مدیریت این تالاب در شورای برنامه ریزی استان مصوب نشده است. گام اول که یکی دو سال طول می‌کشد موضوع ظرفیت سازی، جریان سازی اجتماعی و تدوین برنامه مدیریتی است.

چرا فرایند تدوین برنامه مدیریت جامع تالاب گاوخونی مدت زیادی طول می‌کشد؟
ابوالفضل آبشت علت طولانی شدن تصویب و اجرای طرح مدیریتی تالاب گاوخونی را عوامل مختلفی می‌داند و در این مورد توضیح می‌دهد: تالاب گاوخونی تالابی است که حوضه‌ی آبریز آن بین دو استان پراکنده است. بخشی از حوضه آبریز زاینده رود در استان اصفهان و بخش دیگری از آن در استان چهارمحال بختیاری است.

 

لازمه حفظ و احیا این تالاب کنار گذاشتن مرزهای سیاسی بین دو استان و اجرای برنامه مدیریت جامع برای کل حوضه آبریز زاینده رود و تالاب گاوخونی است. تدوین، تصویب و اجرای برنامه مدیریت جامع به دلیل ماهیت مشارکتی و فرابخشی آن که مستلزم حضور، مشارکت و تعامل همه جانبه میان کلیه دست اندکاران و ذی نفعان حوضه آبریز بوده و یک فرایند یادگیری و کار گروهی است که پیش از این در کشور ما کمتر تجربه شده و نیازمند تغییرات بنیادین رفتاری و تغییر نگاه کلیه دست اندرکاران است. رویکردهای مشارکتی ماهیتی زمان بر دارند و برای نهادینه شدن نیازمند تمرین و ممارست فراوان بوده، اما پایدار خواهند بود.

تالاب ها، تصفیه کننده‌های طبیعی آب و هوا
آبشت ضمن تاکید بر جایگاه تالاب هادر خصوص دلایل اهمیت و فواید آن‌ها گفت: تالاب‌ها کارکرد‌ها و خدمات بسیاری دارند. از جمله اینکه تصفیه خانه‌های طبیعی آب و هوا هستند. تصفیه آب یا هوا هزینه‌های هنگفتی دارد در حالی که تالاب‌ها این کار را به صورت طبیعی و رایگان برای ما انجام می‌دهند.

وی افزود: علاوه بر این، تالاب‌ها مثل اسفنج عمل می‌کنند و زمانی که سیلاب به وجود می‌آید آب مازاد را در خود ذخیره می‌کنند و نگه می‌دارند و زمانی که خشکسالی باشد این آب را به آرامی به سفره‌های زیر زمینی وارد می‌کنند و این سفره‌ها را تغذیه می‌کنند و در واقع عامل حیات در حوضه آبریز پایدار خواهند بود. تن‌ها یکی از اتفاقاتی که با از بین رفتن تالاب‌ها رخ می‌دهد، از بین رفتن پایداری حوضه‌های آبریز است.

پیامدهای زیان آور خشک سالی زاینده رود
وی در خصوص علل خشکی زاینده رود و گاوخونی و پیامد‌های آن معتقد است: اذهان عمومی را به این سمت سوق دادند که خشکسالی‌ها و کمبود بارش باعث خشک شدن رودخانه زاینده رود و کم آبی شده است. در حالی که متاسفانه بار گذاری‌هایی که در بالا دست رودخانه انجام می‌شود متناسب با ظرفیت رودخانه نیست و این مشکل تن‌ها یک نمونه از مشکلاتی است که بین اصفهان و چهار محال بختیاری رخ داده است.

 

آب ورودی تالاب از رودخانه زاینده رود بوده که از چهارمحال و بختیاری به سمت اصفهان و در نهایت به تالاب گاو خونی ختم می‌شود. در واقع نمی‌توان گفت: خشکی تالاب روی کشاورزی اثر گذار بوده، بلکه خشکی رودخانه روی خشک شدن تالاب و کم شدن آب در منطقه و پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی اثرگذار بوده که کشاورزی منطقه را بسیار تحت تاثیر قرار داده است. علت آن نیز زهاب‌های کشاورزی اراضی بالادست و چاه‌های عمیق آب است که روی ورودی و مصب تالاب تاثیر گذاشته است.

 

خشک شدن تالاب علاوه بر اینکه معیشت مردم منطقه را به مخاطره انداخته، باعث افزایش بیکاری و مهاجرت ساکنان بومی شده است. همچنین پوشش گیاهی و زیستگاه‌های جانوری را نیز دچار تغییر کرده و شیوع بیماری هایی مانند سرطان رشد داشته اند.

برنامه مدیریت زیست بومی گاوخونی هنوز نهایی نشده است
گلناز صفا کارشناس دبیرخانه مدیریت زیست بومی تالاب گاوخونی در خصوص طرح تدوین برنامه مدیریت جامع این تالاب می‌گوید: طرح تدوین برنامه مدیریت زیست بومی که برای تالاب‌های مختلف در کشور اجرایی شده بود، از سال ۹۴ در اصفهان و برای تالاب گاوخونی آغاز شد و ۶ کارگاه به صورت مشارکتی با حضور کلیه ذی‌نفعان برای تدوین این برنامه تشکیل شد.

 

برنامه مدیریت زیست بومی تدوین شده، ولی هنوز نهایی نشده است. سال گذشته ستاد احیای تالاب گاو خونی در استانداری اصفهان تشکیل شد. پس از سه جلسه ستادی، در جلسه آخر استانداری کلیات برنامه را تصویب کرد و در حال حاضر هم منتظر طی مراحل قانونی هستیم.

صفا در خصوص دیگر برنامه‌ها در راستای احیا و حفظ تالاب گاوخونی توضیح می‌دهد: برنامه هایی مثل بزرگ داشت‌ها و همایش‌ها برگزار شده که در نتیجه آن‌ها مردم تا حدی با پیامدهای خشک شدن تالاب‌ها آگاه شدند. علاوه بر آن، پروژه‌هایی اجرایی شده که از آن جمله می‌توان به مطالعات صورت گرفته بر روی معیشت و آلودگی‌هایی که در تالاب گاوخونی و اطراف آن تحت عنوان بررسی اثرات زیست محیطی خشک شدن تالاب گاوخونی نام برد.

 

همچنین پروژه دیگری با موضوع بررسی نیاز آبی تالاب بین‌المللی گاو خونی در حال انجام است که هم نیاز آبی را مشخص می‌کند و هم می‌تواند روی مطالبه‌گری اداره کل محیط زیست از وزارت نیرو تاثیر داشته باشد.

مقصر این همه خشکی کیست؟
سید ناصر موسوی لارگانی، رییس مجمع نمایندگان استان اصفهان ۸۰ درصد دلیل خشکی زاینده رود را مربوط به سوء مدیریت دانسته و در این باره می‌گوید: تنها ۲۰ درصد از دلایل خشکی زاینده رود مربوط به کاهش نزولات و مسایل دیگر است. جلوگیری از برداشت‌های بی رویه، حمایت مالی و فکری از کشاورزان اصفهان، مدیریت مصرف آب و ... می‌تواند آب را به زاینده رود برگرداند.

 

نمایندگان نیز به جد پیگیر حل معضل آب اصفهان هستند و در این خصوص نیز جلساتی با رییس جمهور و معاون اول وی برگزار شده است. لازم است از طرف دستگاه‌های مختلف استان گزارشات محکمی که نشان دهنده مهم بودن مساله خشکی تالاب گاوخونی و اثرات مخرب آن چه برای اصفهان و چه برای استان‌های دیگراست، ارایه شود تا اهمیت امر بر همگان آشکار گردد.

وی افزود: اصفهان برای زنده ماندن نیاز به آب دارد و حفظ میراث‌های گرانبهای این شهر از جمله پل‌های تاریخی آن تنها با جاری شدن آب در زاینده رود میسر خواهد شد.

در پایان لازم به ذکر است اجرای چند پایلوت کشاورزی پایدار توسط طرح حفاظت از تالاب‌های ایران و با همکاری وزارت جهاد کشاورزی در مناطق مختلف ایران از جمله یکی از روستاهای اطراف دریاچه ارومیه نشان داده که پتانسیل بالایی برای کاهش مصرف آب و نهاده‌های شیمیایی با شرط حفظ درآمد کشاورز وجود دارد.

 

در پی ارائه گزارش دستاوردهای مطلوب پروژه در سطوح ملی و استانی و همچنین تشابه مشکلات در دیگر حوضه‌های آبریز کشور، درخواست‌هایی جهت انتقال تجربیات پروژه از استان‌های مختلف که دارای تالاب‌های با ارزش و با اهمیت بین المللی می‌باشند، دریافت گردید که در این میان استان اصفهان، به دلیل بحرانی بودن شرایط محیط زیستی تالاب بین المللی گاوخونی و مسائل مربوط به مدیریت منابع آب بخش کشاورزی به عنوان اولین استان جهت برگزاری گردهمایی انتقال تجربیات پروژه «همکاری در احیای دریاچه ارومیه از طریق مشارکت جوامع محلی در استقرار کشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی» انتخاب گردید.

خروجی‌های حاصل از برگزاری این گردهمایی را می‌توان به صورت انتقال و تبادل تجربیات اجرای پروژه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و امکان سنجی بهره‌گیری از این تجربیات در برنامه‌های اجرایی سازمان جهاد کشاورزی، اداره کل حفاظت محیط زیست و شرکت آب منطقه‌ای استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری به منظور بهبود مدیریت منابع آب، رفع تعارضات مربوط به عرضه آب در حوضه آبریز زاینده رود و در نهایت برداشتن گام‌هایی در جهت احیای تالاب بین المللی گاوخونی عنوان کرد.