بازرگان چگونه نخست‌وزير شد؟

نخستين رسانه‌اي كه انتخاب بازرگان به عنوان رئيس دولت موقت را پيش‌بيني كرد، اطلاعات بود كه ١٦ بهمن در گزارشي نوشت: «آنچه قطعي به نظر مي‌رسد، معرفي بازرگان به عنوان نخست‌وزير انقلابي است كه احتمالا عصر امروز از جانب امام اعلام مي‌شود». اطلاعات خبر از تشكيل جلسه‌اي در اقامتگاه امام با حضور مهندس بازرگان و دكتر سحابي داد. خبري كه اواخر شب ١٥ بهمن، به اطلاع خبرنگار رسيده بود و براي همين به چاپ آن روز نرسيده بود. يادمان نرود آن سال‌ها، اطلاعات و كيهان روزنامه‌هاي عصر بودند.

به گزارش شرق، اطلاعات نوشته بود با نزديكان امام تماس برقرار شده تا از مسائل بحث‌شده در آن جلسه، آگاهي حاصل شود. روزنامه اطلاعات به نقل از يكي از نزديكان امام كه نامش برده نشده بود، نوشت: «گفته شده امام از اعلام اسامي تعيين‌شده براي شركت در شوراي انقلاب كشور خودداري كرده است». آسوشيتدپرس هم نوشته بود امام قرار بوده در يك مصاحبه مطبوعاتي، عصر امروز (شانزدهم بهمن) اسامي شورا و رئيس دولت را مشخص و اعلام كند؛ چه اين مصاحبه انجام شود و چه به تعويق بيفتد از هم‌اكنون مشخص است مهندس بازرگان در دولت انقلاب مهم‌ترين نقش را خواهد داشت.

استناد روزنامه اطلاعات به شخص بازرگان اين بود: «رهبر نهضت آزادي بعد از آمدن بختيار، تلاش‌هاي زيادي براي ايجاد كانال بين امام و دولت و برخي محافل نظامي آغاز كرد و به گفته آگاهان، لحن ملايم امام در مصاحبه مطبوعاتي شنبه صبح، بي‌ارتباط با تلاش‌هاي بازرگان نبوده است». اطلاعات نوشته بود: «در محافل نزديك به نهضت آزادي هم شايع شده چون تشكيل كابينه موقت انقلاب به‌جاي دولت فعلي، بدون موافقت ارتش و بختيار نمي‌تواند صورت گيرد، تلاش‌هايي در جريان است كه اين كابينه به عنوان يك راه‌حل مسالمت‌آميز براي ايجاد زمينه‌هاي لازم براي رفراندوم به دولت و ارتش قبولانده شود و ترديدي نيست كه مذاكرات جداگانه با بازرگان در ٧٢ ساعت گذشته و با امام و مقامات ارتش و نخست‌وزير، هنوز به پايان نرسيده است».

گزارشگر اطلاعات از آنجا چنين نتيجه‌اي را گرفته بود كه تا آن زمان، نه تغييري در مواضع ارتش حاصل شده بود و نه بختيار؛ تا‌جايي‌كه بختيار پيش از اين به خبرنگار اطلاعات گفته بود براي همكاري احتمالي با افرادي كه از سوي امام معرفي مي‌شوند، با ترميم كلي كابينه با اين شخصيت‌ها به طور رسمي همكاري مي‌كند و اين راه‌حل هم از سوي امام رد شده بود. اطلاعات در ادامه، خبر از ملاقاتي مي‌دهد كه قرار بوده عصر همان روز بين بختيار و بازرگان صورت بگيرد و آخرين نتايج مذاكرات بازرگان با امام و مشاوران نزديكش به اطلاع بختيار برسد. پيش‌بيني اطلاعات اين بود كه احتمالا، بختيار راه‌حل تازه‌اي براي يك توافق ارائه خواهد كرد.

اطلاعات به نقل از پاري ماچ، بازرگان را «چريك پير» توصيف كرده بود كه از ١٦‌سالگي عليه فاشيسم و استعمار در فراسوي مرزهاي وطنش و داخل خاك ايران عليه جبر حاكم، مبارزه كرده بود.

برخلاف نوشته روزنامه اطلاعات، در برخي منابع خبري، تاريخ جلسه‌اي كه با حضور اعضای شورای انقلاب اسلامی در اقامتگاه آیت‌الله خمینی در دبستان علوی شماره ۲ برگزار شد و مهدی بازرگان به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت تعیین شد، ١٤ بهمن ذكر شده است؛ اما آنچه همه بر آن متفق‌اند، اين است كه حکم نخست‌وزیری بازرگان در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ مصادف با ششم ربیع‌الاول ۱۳۹۹ ابلاغ و در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ در آمفی‌تئاتر مدرسه علوی به او اعطا شد.

در مراسم اعطاي حكم كه با حضور جمع زيادي از خبرنگاران داخلي و خارجي با سخنان امام آغاز شد، امام در بخشي از سخنان خود تأکيد کرد انتخاب مهندس بازرگان به پيشنهاد و نظر شوراي انقلاب بوده است: «ايشان وزراي خود را تعيين مي‌کنند و به ما معرفي مي‌کنند تا شوراي انقلاب ما که پيشنهادش و نظرش اين بود که ايشان رئيس دولت باشد، وزراي‌شان را بررسي مي‌کنند و ان‌شاءالله مسائل به طور سهل و خوبي انجام بگيرد». امام، بختيار را از مخالفت با دولت موقت بر حذر داشت و به او اخطار كرد تا با دولت موقت مخالفتی نکند.

در آن جلسه، يكي از خبرنگاران از امام سؤال كرد: «حضرت آيت‌الله فرموده‌ايد کساني که اين دولت را نپذيرند، اطاعت نکنند، تنبه مي‌دهم که آنها مجازات سخت خواهند شد. اگر ارتش نپذيرند، چه پيش‌بيني مي‌کنيد و چه خواهيد کرد». پاسخ امام اين بود: «ارتش چنين عملي را نخواهد کرد و اگر چنان‌چه بکند، اولا از طرف خدا مجازات خواهد شد و ثانيا در مواقع مقتضي، جزائي را که قانون اسلام تعيين کرده است، اجرا مي‌کنيم و از حالا هم اگر خدای‌نخواسته چنين کردند، اعلام مي‌کنيم». خبرنگار ديگري سؤال كرد: «حضرت آيت‌الله... با توجه به تماس نزديکي که با آقاي مهندس بازرگان و... داشتند و همچنين با آقاي بختيار، بختيار چه موضعي در برابر اعلام اين جمهوري اسلامي خواهد داشت يا دارد و همچنين چه عکس‌العمل يا موضعي در برابر اين امر خواهد داشت يا دارد».

امام باز پاسخ داد: «اگر هر دو عاقل باشند و علاقه به مملکت داشته باشند، بايد مصلح باشند و اگر خائن باشند و بخواهند به مملکت خيانت بکنند، اين امرش با خودشان نيست». سؤال بعدي اين بود: «آيا به نظر حضرت‌عالي، قانون اساسي ١٩٠٦ غيرقانوني است يا اينکه، اين قانون اساسي ١٩٠٦ مي‌تواند چارچوبي باشد براي دوره انتقالي». باز پاسخ امام اين بود: «اين قانون غير از بسياري از موادش که به زور در او وارد شده است، تا ملت رأي برخلاف نداده است، به قوت خودش باقي است». پس از پايان سخنان امام، حجت‌الاسلام هاشمي‌رفسنجاني متن فرمان نخست‌وزيري بازرگان را قرائت کرد. در اين پيام آمده بود: «بنا به پيشنهاد شوراي انقلاب، جناب‌عالي را بدون درنظرگرفتن روابط حزبي و بستگي به گروهي خاص، مأمور تشکيل دولت موقت مي‌نمايم».

مهندس بازرگان پس از حمد الهی، از امام و مردم سپاسگزاري کرد و مسئوليت خويش را عظيم‌ترين وظيفه‌اي دانست که در ٧٢ سال عمر مشروطه به کسي داده شده است. پس از سخنان بازرگان، بار ديگر امام رشته سخن را به دست گرفت و از مردم خواستند با انجام تظاهرات، نظر خود را درباره دولت بازرگان اعلام کنند؛ سپس امام به سه سؤال خبرنگاران درباره موضع‌گيري ارتش و بختيار و قانون اساسي مشروطه پاسخ داد. از صبح سه‌شنبه، ١٧ بهمن‌ماه، بازرگان به محل کميته استقبال از امام خميني، نقل‌مکان کرد و تا شب با انتقال وسايل ضروري زندگي از منزل خود به مدرسه علوي عملا در آن دو مکان استقرار يافت.

در حکم نخست‌وزیری بازرگان آمده بود: «بنا به پيشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اكثريت قاطع قريب به اتفاق ملت ايران كه در اجتماعات عظيم و تظاهرات وسيع و متعدد در سراسر ايران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده‌ است و به موجب اعتمادی كه به ايمان راسخ شما به مكتب مقدس اسلام و اطلاعی كه از سوابق‌تان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جناب‌عالی را بدون درنظرگرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشكيل دولت موقت می‌نمايم تا ترتيب اداره امور مملكت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغيير نظام سياسی كشور به جمهوری اسلامی و تشكيل مجلس مؤسسان از منتخبين مردم جهت تصويب قانون اساسی نظام جديد و انتخاب مجلس نمايندگان ملت بر طبق قانون اساسی جديد را بدهيد».

كيهان از اطلاعات در انتشار خبر انتصاب بازرگان به رياست دولت موقت عقب‌تر بود. ١٤ بهمن به نقل از امام نوشت كه دولت را به‌زودي معرفي خواهم كرد. ١٥ بهمن به نقل از بختيار تيتر زد كه به آيت‌الله خميني اجازه تشكيل دولت موقت را نمي‌دهم و ١٦ بهمن باز تيتر زد كه امام رئيس دولت موقت را امروز حتما معرفي مي‌كند. ١٧ بهمن‌ماه هم تيتر كيهان اعلام برنامه‌هاي دولت بازرگان بود؛ از‌جمله برگزاري همه‌پرسي درباره تغيير رژيم، انتخابات مجلس مؤسسان و انجام انتخابات مجلس. بازرگان گفته بود كه از تهديد و دستگيري نمي‌ترسم و اگر دستگير شود، ممنون هم خواهد شد؛ چون راحت مي‌شود. جمله معروف او كه تيتر روزنامه كيهان شده بود، اين بود: «كابينه من سايه خيال نيست، خيلي هم جدي است».

كيهان همان روز گمانه‌زني كرده بود كه احتمالا چه كساني عضو كابينه بازرگان خواهند بود. از علي‌اصغر حاج‌سيدجوادي، رضا شايان، فريدون جم، ابراهيم يزدي، يدالله سحابي و حسن نزيه به‌عنوان اعضاي احتمالي شوراي انقلاب نام برده بود.همان روز نوشته شد كه بازرگان موقتا از رهبري نهضت كنار خواهد رفت. درباره علت كناره‌گيري بازرگان آمده بود كه علت اين تصميم اين است كه بازرگان نه به علت يك فرد حزبي بلكه به‌عنوان يك فرد سياسي مستقل كابينه خود را تشكيل خواهد داد تا فرصت رسيدگي به شغل تازه‌اش را داشته باشد. در خبري آمده بود كه حزب ملت ايران هم همان روز جلسه‌اي داشته و درباره شركت فروهر در كابينه بازرگان صحبت شده است.

اطلاعات براي اينكه ثابت كند خبر انتصاب بازرگان را او زودتر از كيهان و بعضا رسانه‌هاي خارجي منتشر كرده است، ١٧ بهمن‌ماه لازم ديد يادآوري كند كه: «از بعد از ظهر گذشته كه اطلاعات به‌عنوان اولين رسانه گروهي اعلام كرد كه بازرگان نخست‌وزير شده. اجتماعات گوناگوني برپا شده است و با توجه به اينكه مصاحبه امام و مفاد آن اعلام نشده بود؛ اما زماني كه متن مصاحبه از طرف رسانه‌هاي ديگر جهان اعلام شد، خبر اطلاعات مورد تأييد قرار گرفت».

انتصاب بازرگان به رياست دولت موقت نشان مي‌داد كه رايزني‌ها با بختيار بي‌نتيجه بوده است و طبيعتا بايد انتظار واكنش بختيار را داشت. بختيار همان روز گفت كه دولت موقت را تا شوخي است، مي‌پذيرم. اين را روزنامه كيهان بازنشر كرده بود؛ با‌اين‌حال جوّ انقلابي به نفع بازرگان بود تا بختيار. اصناف، اتحاديه‌ها و سازمان‌ها و ادارات دولتي يك‌به‌يك در حمايت از بازرگان اعلاميه و بيانيه صادر مي‌كردند. دولتي كه بختيار مدعي رياست آن بود، عملا نه تحت مديريت او بود و نه از او حرف‌شنوي داشت.

همان روزها شهرها محل راهپيمايي و تظاهرات مردم در حمايت از بازرگان بود. اطلاعات ١٧ بهمن تيتر زد «تظاهرات عظيم به پشتيباني از بازرگان». كيهان هم همان روز نوشت كه اطراف اقامتگاه امام همه شعار مي‌دادند، «بازرگان بازرگان حكومتت مبارك»، «مهندس بازرگان نخست‌وزير ايران»، «بازرگان بازرگان مجري حكم قرآن». «سلام بر بازرگان رهبر آزادگان» كيهان نوشت كه گروه‌هاي زيادي از مردم بعد از اعلام فرمان امام براي بازرگان به سوي محل اقامت او حركت كردند و هم‌زمان خيابان‌هاي اطراف بهارستان پيش از ورود بختيار به مجلس بسته شد و يك مأمور از مردم حاضر در ميدان بهارستان درخواست كرد كه شعار ندهند. كيهان ١٩ بهمن‌ماه هم باز نوشت كه ميليون‌ها نفر به بازرگان بله گفتند و عكس‌هاي راهپيمايي‌هاي سراسر كشور را هم منتشر كرد.

نكته جالب اين بود كه همان روزها علي‌اصغر حاج‌سيدجوادي هم به خاطر انتشار مقاله‌اي عليه ارتش در اطلاعات، بازداشت شده بود. روزنامه اطلاعات در صفحه دوِ خود تظاهرات در حمايت از بازرگان را پوشش داده بود و در صفحه سه هم تظاهرات در اعتراض به دستگيري حاج‌سيدجوادي را.