فراموش‌شدگان

تصاویر ما از زنان روستایی مبهم است. وقتی از مشکلات زنان، معیشت آنها و مسائلی که سد راه آنان قرار دارد، صحبت می‌کنیم، عمده نگاهمان را به زنان شهرنشین اختصاص می‌دهیم. کار زنان، فعالیت و مشکلاتی که در زندگی‌شان دارند، همیشه درباره زنان شهرنشین مطرح است. این در حالی است که زنان روستایی به واسطه نوع زندگی‌شان، کارکردن روزانه‌شان در خارج از خانه برای همسر یا فامیل بدون دریافت مزد، اطلاع‌نداشتن از حقوقشان در زندگی روزمره، زندگی در بافت سنتی و مردسالار و همچنین سکوت در برابر خشونت‌هایی که بر آنها بار می‌شود جزء آسیب‌پذیرترین زنان محسوب می‌شوند.

به گفته فروغ‌السادات بنی‌هاشم، مدیرکل دفتر امور زنان روستایی و عشایری، بیش از یک‌چهارم جمعیت جهان را زنان روستایی تشکیل می‌دهند، اما هنوز ۵۰۰ میلیون نفر از آنان زیر خط فقر زندگی می‌کنند. بسیاری از مردم، گروه‌های محلی و سازمان‌های غیردولتی به پاس تلاش این قشر زحمتکش و به نوعی آسیب‌پذیر، روز جهانی زن روستایی را در سراسر جهان ارج می‌نهند و گرامی می‌دارند.

از طرفی نقش زنان روستایی در شکل‌گیری اقتصاد روستا ‌انکار‌ناپذیر است. شاید همه این اتفاقات در کنار هم روز جهانی زنان روستایی را در تقویم قرار داده است؛ روزی که توجه جهانیان را به حضور و مشارکت زنان در روستاها و موانع و مشکلات آنها معطوف می‌کند. زنان روستایی عملا هم وظیفه کار در خانه را برعهده دارند و هم در بیرون از خانه باید دوشادوش مردانشان کار کنند. طاهره، یکی از زنان روستایی ساکن در روستای کلات آبی واقع در استان مازندران است. او دارای چهار فرزند است و به همسرش هم در کارهای کشاورزی کمک می‌کند. او می‌گوید: «من در فصل شالی‌کاری مسئول زنانی هستم که روی زمین خودمان و زمین‌های زراعتی افراد دیگر کار می‌کنند و رسیدگی به آنها برعهده من و شوهرم است. به طور طبیعی من ساعت چهار از خواب بلند می‌شوم، به کارهای خانه رسیدگی می‌کنم، غذای مرغ و خروس‌ها و دام‌ها را می‌دهم. غذای ظهر را آماده می‌کنم و بعد به همراه همسرم سر زمین می‌روم. دوباره نزدیکی ظهر به خانه برمی‌گردم، غذای بچه‌ها را می‌دهم و دوباره به زمین برمی‌گردم». اما این همه کارهای روزانه طاهره نیست، او می‌گوید: «بعدازظهرها به همراه دیگر خانم‌ها به باغ میوه‌ها می‌رویم و محصولات را می‌چینیم. در میان این کارها باید حواسم به دوشیدن شیر، درس بچه‌ها، نگهداری از مادرشوهرم که زمین‌گیر شده هم باشد. هر روز وظیفه پختن نان را هم دارم و هفته‌ای دو بار هم نان را برای فروش می‌پزیم و من به‌تنهایی باید حداقل ٥٠٠ نان بپزم. شب‌ها حدود ساعت هفت به خانه برمی‌گردم، شام را حاضر می‌کنم، چای همسرم را می‌دهم، خانه را مرتب می‌کنم و بعد از شام هم به کارهای خیاطی‌ام می‌رسم».

طاهره برای همه این کارهایی که انجام می‌دهد هیچ حقوقی از کسی دریافت نمی‌کند. حتی حقوق طاهره برای کارکردن روی زمین زراعتی و باغ میوه دیگران نیز مستقیما به همسرش پرداخت می‌شود.
در ایران تولید بیش از ۷۰ درصد سبزی و صیفی، ۹۰ درصد از فعالیت‌های مربوط به نوغان‌داری و حدود ۷۰ درصد امور مربوط به کاشت و نشای برنج به عهده زنان است. علاوه بر آن بیش از ۸۰ درصد فعالیت‌های مرتبط با دامپروری به‌ویژه دام سبک و طیور بومی و بیش از ۹۰ درصد فراوری زیتون به‌ صورت کارگاهی و خانگی به عهده زنان روستایی و عشایری است و بیش از ۸۰ درصد تولید صنایع دستی را زنان روستایی و عشایری انجام می‌دهند.

فروغ‌السادات بنی‌هاشم، مدیرکل دفتر امور زنان روستایی و عشایری و مشاور وزیر در امور بانوان وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با «شرق» توضیحاتی را درباره روز جهانی زنان روستایی ارائه داد. وی با اشاره به تعداد زنان روستایی ایرانی درباره زنان روستایی سرپرست خانوار روستایی گفت: «ما براساس آمار، ١٠ میلیون زن روستایی و عشایری داریم. ما درباره زنان روستایی بحث زنان سرپرست خانوار را به گونه دیگری تعریف می‌کنیم. با توجه به مهاجرت آقایان به شهرها، بسیاری از خانوارهای روستایی، ماه‌های بسیاری از سال، با سرپرستی زنان اداره می‌شوند. به اضافه اینکه کلا براساس آمار سرشماری سال ١٣٩٠، در هر استان کشور، جمعیت زنان روستایی بیش از مردان است. درباره این زنان موضوع سرپرستی خانواده جدی‌تر است. در برخی از ماه‌های سال که آقایان برای کارهای فصلی، به شهرها مهاجرت می‌کنند، تعداد خانم‌ها دو یا سه برابر آقایان می‌شود و در برخی از روستاها دیگر مردی وجود ندارد».

وی افزود: «سه رویداد مهم در روزهای ۱۵، ۱۶ و ۱۷ اکتبر اتفاق می‌افتد که نقش کلیدی زنان را نشان می‌دهد. این سه رویداد، ۱۵ اکتبر روز جهانی زنان روستایی، ۱۶ اکتبر روز جهانی غذا و ۱۷ اکتبر روز جهانی کاهش جهل و بی‌سوادی است. براساس تحلیل بسیاری از کارشناسان بین‌المللی اینکه این سه روز در کنار هم قرار گرفته، به دلیل محوریت زنان در تولید غذا و در مبارزه با جهل و بی‌سوادی است. این مسئله، مدیریت زنان روستایی در خانواده‌هایشان را نشان می‌دهد. علاوه بر این دلایل گفته‌شده، بحث مهاجرت جوانان از روستاها که یک مسئله جهانی است و خالی‌شدن روستاها و روند افزایشی تعداد زنان نسبت به مردان هم یک بحث جهانی است که در ایران در حال وقوع است؛ بنابراین در کنار هم قرارگرفتن این سه روز نشان‌دهنده این است که زنان روستایی به عنوان مدیر و سرپرست خانواده خود، هم در تولید و تأمین و امنیت غذایی مؤثر هستند و هم در روند مبارزه با جهل و بی‌سوادی گام برمی‌دارند. معمولا در بسیاری از اسناد بین‌المللی این‌گونه عنوان می‌شود که وقتی زنان درآمدی دارند، سعی می‌کنند این درآمد را یا برای امنیت غذایی یا آموزش فرزندان خود هزینه کنند».

زنان روستایی عاملان کلیدی دستیابی به تغییرات اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی هستند؛ اما دستیابی محدود به اعتبارات، مراقبت‌های بهداشتی و آموزش ازجمله چالش‌هایی است که زنان با آن روبه‌رو هستند که با بحران‌های جهانی غذا، مسائل اقتصادی و تغییر آب‌وهوا تشدید شده‌اند. تضمین توانمندسازی زنان نه‌تنها کلید رفاه افراد، خانواده‌ها و جوامع روستایی است، بلکه با توجه به حضور گسترده زنان در نیروی کار کشاورزی در سراسر جهان، به بهره‌وری کلی اقتصادی کمک می‌کند.

مدیرکل دفتر امور زنان روستایی و عشایری، با تأیید این نکته که بیشتر زنان روستایی برای کار در خارج از منزل در کنار همسران خود حقوقی دریافت نمی‌کنند، افزود: «این بحث دو قسمت است؛ یکی اینکه بسیاری از خانم‌ها، به‌عنوان عضوی از کشاورزی خانوادگی، در فعالیت‌های مرتبط با خانواده همکاری می‌کنند و خیلی وقت‌ها دستمزدی هم دریافت نمی‌کنند و همه درآمدی که حاصل می‌شود، مربوط به مرد خانواده است. نکته دوم این است که گروهی از خانم‌ها در مزارع سایر افراد کار می‌کنند؛ یعنی فعالیتشان خارج از مشاغل خانوادگی است و برای دیگران کار می‌کنند و معمولا سطح دستمزدشان خیلی پایین‌تر از سطح دستمزد آقایان است؛ یعنی در روستاها براساس یک قانون نانوشته، سطح دستمزد زنان بسیار کمتر از مردان است. به نظر می‌رسد این مسئله باید سروسامانی پیدا کند و دستگاه‌های نظارتی برای فعالیت کارگران بخش کشاورزی که به‌صورت غیررسمی کار می‌کنند، باید حدومرز حقوقی را تعیین کنند که بحث تبعیض جنسیتی در این زمینه وجود نداشته باشد».

١٠ میلیون نفر، جمعیت کمی نیست، این عدد در کشور ما بیانگر شمار زنان فراموش شده است، زنانی که در دوران دولت‌های گذشته، مسئولان وقت کمتر به آنها توجه کردند؛ زنان روستایی و عشایر. براساس شواهد و آمارهاي موجود بيش از ٧٠ درصد فعاليت‌هاي مربوط به امور دام و طيور، حدود ٤٠ درصد امور مربوط به زراعت و باغباني و ٨٠ درصد فراوري محصولات کشاورزی به روش سنتی را زنان روستايي و عشايري انجام می‌دهند و به همین دلیل است که وزارت جهاد کشاورزی باید توجه ویژه‌ای به این دسته از زنان داشته باشد؛ موضوعی که با پیگیری معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری محقق شده است.

بنی‌هاشم در ادامه در پاسخ به این سؤال که دلیل اینکه زنان روستایی زنان فراموش‌شده‌ای هستند چیست، بیان کرد: «باید از منظر تاریخی به این مسئله نگاه کرد. چون به موضوع زنان روستایی در برنامه‌ریزی‌ها و بودجه‌ریزی و حتی در ارائه خدمات مالی، ترویجی و آموزشی به صورت ویژه توجه نشده و مثلا در برنامه پنجم توسعه به زنان روستایی به صورت ویژه توجه نشده است. این مسئله باعث می‌شود که معمولا وقتی امکانات و خدماتی در حوزه زنان ارائه می‌شود، افرادی که نزدیک‌تر هستند و اطلاعات و دسترسی بیشتری دارند، می‌توانند از این خدمات استفاده کنند. زنان روستایی شاید از این باب، فراموش شده باشند که به دلیل بعد مسافت و سازوکارهای پیچیده اداری و به‌دلیل نبود اطلاع‌رسانی، دسترسی‌شان به منابع امکانات بسیار ضعیف است و وقتی امکانات به صورت کلی دیده می‌شود، آنها آخرین کسانی هستند که از این امکانات استفاده می‌کنند.

بنابراین پیشنهاد مشخص ما این است که در سطوح کلان سیاست‌گذاری و بودجه‌ریزی حتما یک سهمیه‌ای برای حمایت، توانمندی و ارائه خدمات به زنان روستایی و عشایری در نظر گرفته شود. اگر این اتفاق بیفتد، دستگاه‌های نظارتی هم هنگام ارزیابی عملکرد با توجه به اینکه آیا همه امکاناتی که پیش‌بینی شده به دست گروه هدف اصلی رسیده یا نه، ارزیابی‌شان را انجام می‌دهند و از این بابت دستگاه‌ها هم وظیفه خود می‌دانند که امکانات را به زنان روستایی عرضه کنند». مشاور وزیر در امور بانوان وزارت جهاد کشاورزی در پایان با اشاره به نقش زنان روستایی در برنامه ششم توسعه گفت: «پیشنهادی که از طرف وزارت جهاد کشاورزی به برنامه ششم توسعه ارائه شده است. این است که به آموزش زنان روستایی توجه ویژه‌ای شود. ما امیدواریم این مسئله و حکم وزارت جهاد کشاورزی در برنامه ششم توسعه باقی بماند».

اشتغال غیررسمی دختران و زنان روستایی نه‌تنها با تقسیم ناعادلانه کار و توزیع غیرمنصفانه درآمد، بلکه با تفاوت در سرشت کار نیز همراه است و نوآوری‌ها و فناوری‌های نوین در کشاورزی، دامداری و... و ترویج آنها بیشتر در خدمت مردان بوده است.

زنان عموما در فعالیت‌های خردمقیاس و خانگی شرکت دارند که بر منابع مالی محدود متکی است و از این جهت آنان نیروی کار بخش کشاورزی به شمار نمی‌آیند و اگرچه زنان با فعالیت‌ها و مهارت‌های خود بر درآمد خانوار می‌افزایند اما کار آنان خانگی شمرده شده و بدون‌ مزد تلقی می‌شود. همچنین نسبت فعالیت زنان از نقطه‌ای به نقطه دیگر برحسب ملاحظات جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی تغییر می‌کند و در هر گوشه‌ای از کشور بر حسب شرایط گوناگون محیطی، شکل و میزان مشارکت زنان در امور مختلف تفاوت دارد اما درباره فرصت‌های شغلی، زنان به طور نامناسبی در بخش کشاورزی به عنوان نیروی کار خانوادگی بدون دستمزد در سطوح پایین سلسله مراتب شغلی تمرکز می‌یابند.