آیین‌های عزاداری در ساحت زندگی ایرانی امروز

فرارو- تقریبا یک‌سال پیش بود که مسئولان فهمیدند فوتبال ایران و کره در تقویم ورزشی به شب عاشورا افتاده‌است. نگرانی‌ها از همان موقع شروع شد؛ نگرانیِ از هتکِ حرمت عزاداری محرم.

به گزارش فرارو،  از فیفا خواسته شد تا تاریخ برگزاری بازی عقب بیفتاد اما پذیرفته نشد. زمزمه‌ها هر روز تا زمان برگزاری بازی بالا می‌گرفت؛ زمزمه‌هایی که می‌گفت نکند مردم شادی کنند و عزای امام‌حسین(ع) را خدشه‌دار کنند.

خیلی‌ها معتقد بودند هرجور شده باید این تاریخ را تغییر دارد و برخی هم آن را یک نقشه خواندند برای جداکردن مردم از اعتقادات دینی.

حاج منصور ارضی در همین رابطه در یکی از منبرهایش گفت: "بمیرند آنهایی که هر غلطی که بخواهند بر زبان جاری می‌کنند. از بس که حرام خورده‌اند، الان هم می‌خواهند شب تاسوعا جوان‌ها را بکشانند؛ میدان کربلا را رها کنید بیایید میدان بازی".

با همه این حواشی بود که همه از مداحان اهل‌بیت گرفته تا علما و مسئولان به فکر افتادند تا تدابیری بیاندیشند برای حفظ حرمت در حین و پس از بازی.

یکی دو روز مانده به زمان بازی، قرار شد تماشاگران سیاه بپوشند و به‌جای همه تشویق‌های مرسوم بگویند "یاحسین". همینطور قرار شد اشعار معروف عزاداری در ماه محرم هم خوانده شود.

برای پیش از شروع بازی هم از مداحانی خواسته شد تا به ورزشگاه آزادی بروند و مراسم عزاداری اجرا کنند.

در نهایت بازی برگزار شد و به نظر اکثریت هتک‌حرمتی هم نشد. اما این سوی ماجرا مردم از اتفاقی دم می‌زدند که گویا به شعور دینی‌اشان توهین کرده باشد.

کاربران در شبکه‌های مجازی با انتشار تصاویری از ورزشگاه آزادی نوشته بودند که "مردم خودشان می‌فهمند که باید در روز عزای عمومی حرمت را نگه دارند".

همین مسئله این سئوال را به ذهن آورد که آیا حقیقتا ارتباط مردم با آیین‌های عزاداری و بطن عقاید دینی چقدر است؟ نسل امروز چطور توانسته خودش را با مذهب و مناسکش هماهنگ کند؟

یک انسان‌شناس دین معتقد است هنوز هم ارتباطی قوی و عمیق میان جوان‌ها و مردم با آیین‌های عاشورایی وجود دارد.

به گفته دکتر جبار رحمانی نیازی به دخالت دولت و نیروهای امنیتی در برگزاری آیین‌های عاشورایی وجود ندارد.

استادیار انسان‌شناسی فرهنگی در در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی معتقد است نقش مردم در بازی ایران و کره به‌خوبی این مسئله را به نمایش گذاشت.

جبار رحمانی در گفتگو با فرارو درباره ارتباط نوجوانان و جوانان ایرانی از ابتدا با آیین‌های عاشورایی گفت: رابطه نسل جدید به مناسک عزاداری را نمی‌توان جدای از تمایل و نقش والدین در انتقال این فرهنگ دانست. ولی مساله آنست که در جامعه ما علاوه بر والدین، ‌همسالان، ‌مدرسه و سایر نهادها و رسانه‌ها در جامعه‌پذیری دینی نقش دارند.

وی در ادامه توضیح داد: هرکس در جامعه ایرانی بزرگ شود، ‌قاعدتا و منطقا حداقلی از اطلاعات و مواجهه‌ها را با آیین‌های عزاداری خواهد داشت هرچند که میزان مشارکت بسته به شرایط و امکان‌های فضای زندگی هرکس است.

عضو شورای مرکزی انسان‌شناسی و فرهنگ همچنین با اشاره به رابطه بلوغ و شرکت در مناسک عزاداری ادامه داد: باید دقت کرد در فضای جوانان و بالاخص پسران، ‌نوع و نحوه و میزان مشارکت در عزاداری یا فضاهای عزاداری، ‌تا حدی به رفتارهای رشد و نوجوانی و بلوغ مرتبط است. در فضاهای نسبتا مذهبی، ‌مساله مشارکت در هیات و مسجد و حسینه در ایام محرم با مساله استقلال و هویت نوجوانی پیوند خورده است.

رحمانی در پاسخ به این سئوال که اشکال ارتباط جوانان با آیین‌های عزاداری در زمان فعلی چه‌تفاوتی با گذشته دارد معتقد است که تفاوت‌های بنیادینی با اشکال سنتی عزاداری وجود ندارد.

به گفته او امروز هم مثل قبل نوجوانان در هیات و دسته‌های عزاداری یا ایستکاه‌های صلواتی و غیره مشارکت میکنند.

به گفته این مدرس نوجوانان بیشتر از والدین که تمایلی به مواجهه رسانه ای با عزاداری دارند (مثلا پای تلویزیون بشینند و منبری و روضه را بشنوند)‌به حضور واقعی و مشارکت فیزیکی در آیین‌های عزاداری علاقه‌مند هستند.

رحمانی با اشاره به تلقیِ آسیب شناختی از دینداری نسل جدید گفت: حتی اگر این تلقی‌ها درست باشد و نسل جدید به دین بی توجه باشند،‌ بیانگر بی‌اعتقادی و اعتقادات نادرست نسل قبلی و ریاکاری آن‌ها در دینداری بوده که نسل جدید به دین بی توجه شده‌اند.

آیا آیین‌های مذهبی در اعتقادات مذهبی تاثیر دارد؟
این انسان‌شناس معتقد است مشارکت در آیین مذهبی بی‌تاثیر نیست. اما این سوال از دل طرز تلقی‌ای سربرآورده که می‌گوید آیین‌ها می‌توانند بی‌محتوا باشند و بی‌اثر بشوند.

وی تاکید کرد: این درحالی‌ است که آیین‌ها وقتی به این نقطه برسند، ‌عملا حذف خواهند شد. آیینی که کارکرد نداشته باشد،‌ قطعا حذف می‌شود.

رحمانی توضیح داد: به همین‌دلیل مشارکت یک نوجوان در آیین‌های عزاداری همراه خواهد بود با درگیری عاطفی، ‌ذهنی و اجتماعی و فرهنگی او با جامعه عزاداران؛ او با تمام حواس و ابعاد اجتماعی و فرهنگی‌اش وارد عرصه مشارکت آیینی می‌شود. در این‌حالت نمی‌توان پیامدهای این مشارکت را به امور مذهبی صرف تقلیل داد.

عضو پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی همچنین گفت: به همین دلیل صحبت از بی‌تاثیری این ‌آیین‌ها تا اطلاع ثانوی یک بحث بی‌معناست. آیین‌های عزادرای قاعدتا و قطعا منجر به آموزهای فرهنگی و جامعه‌پذیری دینی خواهند شد.

دکتر رحمانی با اشاره به نگاه‌های منفی‌ای که برخی به تغییر در برگزاری آیین‌ها دارند اظهار کرد: قضاوت در باب ماهیت و محتوای آیین‌های عزادرای از منظر درون دینی، یک مساله اعتقادی است.

وی در ادامه این موضوع تاکید کرد: باید دقت کرد هنوز بین علمای بزرگ دین هم بر سر کم و کیف واقعه عزاداری توافق نیست. تنها نقطه اجماع علما در واقعه کربلا آنست که حسین بی علی (ع) در روز دهم محرم در صحرای کربلا به شهادت رسید، ‌مابقی نکات این واقعه همچنان محل چالش و خوانش‌های متعدد است.

جبار رحمانی همچنین گفت: حتی برخی از علما شیعه این اصل مشترک یعنی شهادت امام حسین را هم قبول ندارند و معتقد بر عروج امام در آن روز هستند.

این کارشناس درنتیجه نقد عزادرای عامه و نگاه نخبه‌گرایانه‌ای که گویی فقط یک عده خاص حامل عزادرای اصیل هستند بی‌معنا خوانده و همه فرم‌های عزاداری‌ را محصول تاریخ و فرهنگ‌های مختلفی نامید که شیعیان در آن‌ زندگی می‌کردند.

این انسان‌شناس همچنین ادعای اصالت و عزاداری اصیل را تا حدی از منظر جامعه‌شناختی نیز بی‌معنا خواند.

سنت های عزاداری دائما در حال تغییر بوده‌، هستند و خواهند بود
رحمانی درباره تغییرات آیین‌های عزاداری در جامعه ایرانی توضیح داد: همین چندسال اخیر اشکال بسیار متنوعی از آیین‌های عزاداری نوپدید توسط متولیان دین رسمی در جامعه ما سربرآورد و ما شاهد توسعه کمی و کیفی آیین‌های دینی و به‌ویژه آیین‌های عزاداری بوده‌ایم و از این به بعد هم شاهد خواهیم بود.

وی همچنین با ذکر این نکته که البته همیشه سرکوب برخی اشکال آیینی وجود خواهند داشت اظهار کرد: این سرکوب از دو منظر امکان رخ‌دادن دارد: یکی از منظر صاحبان قدرت رسمی دین که هرآنچه را که نپسندند، ‌سرکوب خواهند کرد (مواجهه پلیسی با سنت‌هایی که مقبول و مورد تایید گروه‌های مسلط دینی نیست) و دیگری خود مردم و بدنه جامعه شیعی.

این کارشناس در این رابطه توضیح داد: بدنه جامعه شیعی سنت های عزاداری نوپدیدی که در وجدان شیعی متناسب با شان امام نباشد را به تدریج و نرم حذف خواهند کرد.

وی همچنین در این رابطه ادامه داد: درنتیجه اینکه دائما نیروی انتظامی وارد سرکوب آیین‌های عزادرای مشود،‌ نوعی بدبینی نسبت‌به شعور عامه شیعیان را در بطن خودش دارد به این‌معنی که مردم قدرت تشخیص ندارند و  اگر اجازه بدهیم،‌ این اشکال غلط رواج خواهند یافت. در حالیکه چنین نیست.

به گفته رحمانی دلیل این امر روشن است چون مردم بیش از هزار سال سنت‌های عزاداری را ساخته‌اند و تداوم داده‌اند ‌و امروز نیز بی‌نیاز به مراکز قدرت‌آن را حفظ خواهند کرد و تداوم خواهند داد.

وی همچنین معتقد است تا زمانی‌که  شاهد تحول در فرهنگ مردم و سبک‌های زندگی آن‌ها باشیم،‌ شاهد تحول در سنت‌های عزاداری نیز خواهیم بود.

به گفته این کارشناس ذائقه مردم در همه ابعاد زندگی وارد همه جزییات سنت های عزاداری خواهند شد. این مسئله فقط در عامه مردم نیست،‌حتی در مداحان و منبری‌های رسمی هم دیده می‌شود.

وی در ادامه به تغییر در موسیقی عزاداری‌ها نیز پرداخته و گفت: مداحان بسیار برجسته و مدعی عزاداری اصیل، ‌گاه ریتم‌های موسیقایی پاپ و متعلق به خوانندگان قبل از انقلاب را وارد عزاداری کرده‌اند.

جبار رحمانی تاکید کرد: معیاری که به ما اجازه بدهد تغییرات عامه را منفی ارزیابی کنیم و تغییراتی که گروه‌های مسلط ایجاد کنند را مثبت، ‌وجود خارجی ندارد و فقط و فقط موضع قدرت این امکان ارزیابی و انتخاب را به ما می دهد.

 این مدرس در ادامه به موضوع آرایش‌های محرمی زنانه پرداخت. به اعتقاد او مساله آرایش زنانه هرچند خیلی متناسب با مجلس دینی نیست، ولی این آرایش کاری است که از دست این گروه از زنان برمی‌آید.

وی تاکید کرد: نوع نگاه‌هایی که صرفا به‌دنبال گیردادن به عامه مردم در عزاداری‌ها هستند،‌ بیش از آن‌که روشنگر باشند، تحریف‌گر هستند و بیش از آنکه بر دانش ما بیافزایند،‌ بر جهل ما می‌فزایند.

رحمانی این نگاه‌های وسواسی به عامه مردم را ناشی از جریانی می‌داند که آن‌سوتر رخ می‌دهد و ما بدان توجه نمی‌کنیم.

به گفته او دستگاه امام حسین آنقدر کرم و محبت دارد که شاید به‌واسطه همین حضور دختران آرایش کرده، ‌موجب گسترش محبت اهل بیت بشود. اما ما کسی را که این دستگاه را می‌خواهد تحریف کند را از یاد برده‌ایم.

آیا باید مردم را در برگزاری آیین‌ها کنترل کرد؟
جبار رحمانی در پاسخ به این سئوال به مسابقه فوتبال ایران و کره در شب عاشورا اشاره کرده  و گفت: مساله فوتبال ایران و کره نشان داد که دغدغه نهادهای رسمی دینی،‌ تا حد زیادی ناموجه است.

وی توضیح داد: در بطن دغدغه‌های این نهادها، ‌نوعی درک غلط از مردم هست؛ اینکه مردم قدرت تشخیص ندارند،‌ نمی‌توانند کنترل کنند و به راحتی دستمایه دیگران قرار می‌گیرند؛ نوعی درک از مردم به‌مثابه سوژه‌های فاقد خرد و شعور.

رحمانی همچنین گفت: بازی ایران و و کره نشان داد مردم خودشان می‌فهمند حرمت را باید نگه داشت؛ آن‌ها می فهمند چگونه سنت‌ها را تسویه کنند و نیازی به زور آمرانه و نابخردانه رسمی نیست.

وی در ادامه با اشاره به رسانه ملی تصریح کرد: به همین‌دلیل اگر دولت به جای کنترل نهادها و سنت‌های مردمی عزادرای، ‌رسانه های‌خودش را کنترل کند،‌ خدمت بزرگی به دین کرده‌است.

این کارشناس یکی از مهمترین عوامل تخریب تعادل سنت‌های عزاداری، ‌رسانه ملی می‌داند. به اعتقاد این کارشناس تلویزیون ما ‌نه تنها تنوع سنت‌های عزاداری را در ایران جدی نگرفته، ‌بلکه همیشه موجب سرکوب آن هم بوده‌است.

وی در این‌باره معتقد است: شاید رسانه ملی گاهی گزارشی از چند سنت محلی از عزاداری بدهد اما مساله آنجاست که وقتی قرار است برنامه مذهبی پخش شود، صرفا به ذائقه گروه خاصی از تهرانی‌ها توجه می‌کند و مداحان و منبری‌های خاصی را به نمایش می‌گذارد. گویی در ایران در فرهنگ‌های محلی شیوه مناسب و در شان پخش محوری در سانه ملی وجود ندارد.

این کارشناس همچنین تاکید کرد: تا به‌حال نشده که در اوج برنامه‌های مذهبی، ‌به‌جای مداحی یک جوان تهرانی،‌ تعزیه اصیلی به نمایش گذاشته شود یا ‌ یک منبری و مداحی سنتی اصیل شهرهایی غیر از تهران پخش شود.

جباری خطاب به دولت گفت: به نظرم بزرگترین خدمتی که دولت می‌تواند به حفظ و پاسداشت سنت‌های عزاداری بکند، ‌خاموش‌کردن تلویزیون ملی در ایام محرم است چراکه اگر خاموش باشد ‌آسیبش کمتر است. تلوزیون های استانی هم باید موظف باشند سنت‌های محلی را فقط به نمایش بگذارند.

این انسان‌شناس در نهایت نتیجه گرفت که برخورد پلیسی با سنت‌های عزاداری نتیجه معکوس خواهد داشت، ضمن آن‌که تمام برخورد‌ها قبل از هرچیز باید مشروعیت روایت و سنت خودشان را اثبات کنند تا بعد به سرکوب و کنترل سنت‌های مردمی بپردازند.