نظامیان کاخ احمد‌شاهی را ترک کردند

«کاخ احمدشاهی» را به سازمان میراث فرهنگی بازگرداندند: «تنها» . 16 هکتار زمینی که همراه با این کاخ در اختیار نیروهای نظامی بود همچنان در اختیار آن‌ها خواهد ماند .قدیمی‌ترین کاخ سعدآباد حالا سه روز است که می‌‎تواند به روزگار بدون دیوار، بدون تیراندازی، بدون سلام و خداحافظی نظامی فکر کند.

به گزارش بهار، در میان کاخ‌های 18گانه سعدآباد یکی از کاخ‌ها را با دیوار می‌شناسند: «کاخ احمدشاهی»؛ قدیمی‌ترین کاخ سعدآباد که حال‌وهوای قجری دارد و سال‌هاست پشت دیواری بلند محصور است. پشت این دیوارها نیروهای بسیج خواهران آموزش نظامی می‌دیدند. حالا مسئولان سازمان میراث فرهنگی می‌گویند، آن‌ها رفته‌اند. چند روز است که رفته‌اند. محمدصالح رضاخانی، مدیر مجموعه تاریخی_ فرهنگی سعدآباد می‌گوید، کلید درهای کاخ احمدشاهی حالا در دستان اوست. او که از این پس می‌تواند هر ساعتی که خواست درها را باز کند و بی‌دلهره ببیند در کاخ احمدشاهی چه خبر است. کاخی که در 30 و اندی سال گذشته درهای آن روی مردم و کارشناسان بسته بوده و حتی مسئولان میراث‌فرهنگی هم حتی به تعداد انگشتان یک دست فرصت دیدار و بازدید از آن را نداشتند. این روزها کارگران سعدآباد مامور شده‌اند تا راهی برای رفت‌وآمد به محوطه کاخ احمد شاهی باز کنند، از دل همان دیواری که شبانه بالا رفت و کاخ احمدشاهی را از سعدآباد جدا کرد.

«محمدصالح رضاخانی» که زمان زیادی از حضورش در سعدآباد نمی‌گذرد از این‌که قدیمی‌ترین کاخ سعدآباد در زمان او در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفته خوشحال است، سوی دیگر اما مدیران و کارشناسان کهنه‌کار سازمان میراث فرهنگی حرف‌های دیگری می‌زنند. آن‌ها از چندین هکتار اراضی سعدآباد می‌گویند که در این تفاهمنامه اخیر همچنان بلاتکلیف مانده‌اند و معتقدند سازمان میراث فرهنگی با چنین شرایطی نباید کاخ احمدشاهی را تحویل می‌گرفت.

«رضاخانی»، مدیر مجموعه تاریخی – فرهنگی سعدآباد اما دیروز در گفت‌وگو با «بهار»، گفت: «فقط کاخ را تحویل دادند.»

او گفت: «مالکیت اراضی باقی‌مانده متعلق به میراث فرهنگی است، همان‌طور که کاخ احمدشاهی بود اما آن بخش از اراضی به‌رغم مالکیت میراث فرهنگی همچنان در اختیار ما نیست تا در پیگیری‌های بعدی، تفاهمنامه‌های جدیدی برای آن تنظیم شود.»

مدیر مجموعه سعدآباد تاریخ دقیق تحویل کاخ احمدشاهی را ششم مهر امسال یعنی سه روز قبل اعلام کرد و ادامه داد: «ششم مهر کاخ را تحویل دادند، صورتجلسه نوشتیم، بازدید میدانی انجام شد البته ساختمان به مرمت و بازسازی کلی نیاز دارد، اسناد و مدارک به سازمان مرکزی ارسال شده تا کارشناسان برای بازدید بیایند.» «رضاخانی» درباره وضعیت موجود کاخی که تحویل گرفته، توضیحی نمی‌دهد، هرچند تصور وضعیت موجود کاخی که سال‌ها محل تمرین و آموزش نیروهای نظامی بوده و از پشت دیوارهایش صدای تیراندازی و تمرینات نظامی به گوش می‌رسیده چندان دشوار نیست اما «دیواری که محوطه کاخ احمدشاهی را از فضای اصلی سعدآباد جدا کرده بود از این پس چه سرنوشتی پیدا می‌کند و آیا آن دیوار تخریب می‌شود؟»

 رضاخانی به «بهار» گفت: «فعلا در حال کار گذاشتن دروازه‌های سابق در جای اصلی‌شان هستیم تا مسیر برای رفت‌وآمد و بردن مصالح باز شود، ما نمی‌توانیم از مسیر نظامی وارد شویم.» چنانکه رضاخانی، می‌گوید مسیر دسترسی به کاخ احمدشاهی از جاده پشت کاخ سبز خواهد بود اما فعلا جز کارشناسان و مدیران سازمان کسی اجازه رفت‌وآمد در این محدوده را نخواهد داشت. به گفته او تخریب کامل دیوار پشت کاخ احمدشاهی در دستور کار نیست، شاید به این دلیل که این دیوار هم در این سال‌ها خود بخشی از رویدادهای کارنامه تاریخی سعدآباد بوده است.

آن 16 هکتار چه می‌شود؟
آن سوی حرف و خبرهایی که از بازگشت کاخ احمدشاهی به آغوش میراث فرهنگی خبر می‌دهند اما «اسکندرمختاری»، معاون حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی در دولت خاتمی که سال‌ها پرونده کاخ احمدشاهی و متصرفاتش را پیگیری کرده بود از خبر واگذاری کاخ احمدشاهی به سازمان میراث فرهنگی ابراز خوشحالی نمی‌کند. او به «بهار» گفت: «خبر بازگرداندن این کاخ خوشحالی ندارد.

سازمان میراث فرهنگی سال‌های طولانی در برابر این موضوع مقاومت کرده بود. نیروهای نظامی تنها کاخ احمدشاهی را در اختیار نداشتند بلکه چندین هکتار از اراضی سعدآباد در اختیار آن‌ها بود که باید به سازمان میراث فرهنگی تحویل داده می‌شد.» به گفته مختاری «در سال‌های گذشته آن‌ها اصرار داشتند کاخ احمد شاهی را به میراث تحویل بدهند اما سایر اراضی را در اختیار خودشان حفظ کنند، اساسا محل اختلاف همین جا بود، سازمان میراث فرهنگی مدعی بود کل باغ سعدآباد در فهرست آثار ملی ثبت شده و باید همه آن برگردد و الان اگر سازمان تنها کاخ را تحویل گرفته باشد حتما خبر خوبی برای میراث فرهنگی نیست.» محمد عبدالعلی‌پور، یکی از روسای مجموعه تاریخی – فرهنگی سعدآباد که در زمان مدیریت او رایزنی‌ها برای بازپس‌گیری کاخ احمدشاهی به موضوع بحث و پیگیری در مجلس و دولت تبدیل شد، درباره ماجرای کاخ احمدشاهی و متراژ دقیق اراضی‌ای که در اختیار نیروهای نظامی است، به «بهار» گفت: «مشخصا 16 هکتار از مجموعه 110 هکتاری سعدآباد در اختیار نیروهای نظامی است. این اراضی به صورت یک نوار باریک در ضلع شمال غربی مجموعه شروع می‌شود و به‌طور موازی با ضلع غربی سعدآباد ادامه پیدا می‌کند و تا محدوده مرزی با یک پادگان مستقر در محدوده است و حتی بخشی از اراضی شمال شرقی سعدآباد معروف به دره جنی را شامل می‌شود. مالکیت سعدآباد بر این 16 هکتار زمین محرز شده بود و حتی در دولت آقای خاتمی آقای شمخانی در هیات دولت ماموریت گرفتند گزارشی از متصرفات کاخ احمدشاهی تهیه کنند، این گزارش تهیه شد و اسنادش الان باید در هیات دولت هم موجود باشد.»

به گفته عبدالعلی‌پور مجموعه‌ای از موستان‌ها و تاکستان‌ها و باغ‌‌های میوه سعدآباد و یکی از سه مخزن مهم آبیاری سعدآباد در این محدوده واقع است. مخزن آبی که در سال‌های گذشته محل چالش‌ها و اختلاف‌های زیادی بوده و مسئولان سازمان میراث فرهنگی همواره گفته‌اند، به دلیل عدم آبیاری مناسب بسیاری از درختان باغ سعدآباد که بزرگ‌ترین باغ سلطنتی کشور است، دچار خزان زودرس شده‌اند. هرچند رضاخانی معتقد است سعدآباد الان مشکلی برای آبیاری ندارد و طبق توافق انجام شده با بسیج خواهران و پادگان امام علی آب مورد نیاز برای آبیاری سعدآباد تامین می‌شود. هرچه هست اگرچه بسیج خواهران از کاخ احمدشاهی رفته‌اند ولی همچنان بخش عمده محوطه کاخ احمدشاهی در اختیار نیروهای نظامی خواهد بود اما فلسفه حضور آن‌ها در سعدآباد چیست؟

دو سال پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی به موجب مصوبه شورای انقلاب، مجموعه 110 هکتاری سعد‌آباد همراه با همه کاخ‌ها، ساختمان‌ها، تاسیسات و امکانات برای تغییر کاربری فرهنگی در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت و بسیاری از بناهای آن به موزه تبدیل شدند اما کاخ احمد شاهی و محوطه آن در اختیار نیروهای نظامی بوده است اما «این کاخ چطور در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت؟» احمد محیط طباطبایی، مدیرکل اداره موزه‌ها در دولت اصلاحات و کارشناس میراث فرهنگی به این پرسش «بهار»پاسخ می‌دهد. سابقه حضور نیروهای نظامی در محوطه و ساختمان کاخ احمدشاهی به نخستین سال‌های پس از انقلاب بازمی‌گردد؛ همان زمانی که براساس مصوبه شورای انقلاب و به پیشنهاد آیت‌الله طالقانی، قرار شد بخشی از کاخ‌های محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش به موزه تبدیل شود، اتفاق‌های دیگری هم در حال وقوع بود: «جنگ».

محیط طباطبایی، آن روزها را یادآوری می‌کند و می‌افزاید: «در سال‌های پس از انقلاب و در زمان جنگ طبق دستور امام‌خمینی(ره) مبنی بر این‌که هر فضایی که نیروهای نظامی برای آموزش و پشتیبانی نیاز دارند، در اختیار آن‌ها قرار گیرد، کاخ احمد شاهی و بخشی از زمین‌های سعد‌آباد در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت. محوطه‌ای که در این سال‌ها در اختیار بسیج خواهران بوده، پیش از انقلاب هم محل استقرار نیروهای حفاظت از سعدآباد بود و شاید به همین دلیل هم آن‌ها اینجا را انتخاب کردند. البته طبیعتا با پایان جنگ شرایط ایجاب می‌کرد این بخش از سعدآباد هم تخلیه و در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد اما شرایط طوری پیش رفت که نشد.»

براساس اطلاعات و مدارک، نیروهای نظامی که از سال 1359در قسمت شمالی مجموعه که پیش از انقلاب محل استقرار گارد جاویدان بود و از نظر فضا و نوع ساختمان‌سازی نظامی به شمار می‌رفت، مستقر شده بودند به تدریج به دلایل نامعلومی بر تصرفات خود افزودند تا جایی که در سال 1363 بخشی از نیروهای بسیج خواهران در محدوده کاخ و استخر احمد شاهی مستقر و از سال 1377 به بعد با احداث دیواری آجری به قطر 30سانتی‌متر اقدام به جدا‌سازی کامل این بنا و استخر آن از محوطه سعدآباد کردند، دیواری که شبانه بالا آمد و صبح روز بعد اهالی سعدآباد را شگفت‌زده کرد. به دنبال پیگیری‌های سازمان میراث فرهنگی برای بازپس‌گیری اراضی متصرفی، دولت در 16مهرسال 1368 حق مالکیت کاخ احمد شاهی و استخر مجاور آن را برای سازمان میراث فرهنگی به رسمیت شناخت و زمان تخلیه اراضی متصرفی را تا پایان همان سال اعلام کرد. (نامه شماره 3245/71/م/10/2).

این در حالی بود که در اردیبهشت 1370ش معاونت بازرسی ستاد کل قوا با بیان این‌که دولت وقت حکم تخلیه کاخ احمد شاهی را بدون حضور نمایندگان نیروهای مسلح تصویب کرده، مصوبه مذکور را موجب مخدوش شدن توان و تحرک نیروهای نظامی اعلام کرد و با استناد به همین استدلال مقرر شد بخشی از اراضی سعدآباد به عنوان محوطه آموزشی در اختیار بسیج خواهران بماند اما کاخ احمدشاهی و استخر آن به میراث فرهنگی واگذار شود. (نامه، ش21-7-5-401-5م؛ نامه، ش19م-36/3/02/15. 2) به دنبال تداوم حضور بسیج خواهران در محوطه و ساختمان کاخ احمدشاهی و مشکلاتی که احداث دیوار برای آبیاری درختان کهنسال سعد‌آباد پدید آورده بود و ممنوعیت رفت‌وآمد ماموران میراث فرهنگی به این محوطه، با شکایت دوباره سازمان میراث فرهنگی، دادسرای نظامی در 24 اردیبهشت 1379 دستور توقف عملیات ساخت‌وساز در این محوطه و تخریب دیوار بین کاخ احمدشاهی و مجموعه سعدآباد را صادر کرد. (نامه، ش77/846/ک 15/23) کارشناسان میراث فرهنگی معتقد بودند رسیدگی نکردن به محوطه 11 هکتاری کاخ احمد شاهی موجب خشک شدن چند‌هزار اصله درخت مو، زرد آلو و سیب شده است.

انتشار چنین اخباری واکنش نمایندگان مجلس برای پیگیری این موضوع را نیز به دنبال داشت. یک سال بعد با وجود این مصوبه با برگزاری جلساتی بین سپاه و سازمان میراث فرهنگی در عین این‌که مالکیت این سازمان بر کاخ احمدشاهی رسمیت یافت به دلیل اشراف کاخ احمد شاهی به محوطه آموزشی بسیج خواهران با موافقت نماینده تام الاختیار سازمان میراث فرهنگی مقرر شد به شرط این‌که هر تغییری در کاخ احمد شاهی منوط به تایید کارشناسان میراث فرهنگی باشد، این ساختمان همچنان در اختیار سپاه باقی بماند. (نامه، ش3/2/3/02/1502آ) در سال 1380 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیشهاد کرد، کاخ احمد شاهی به موزه امام علی(ع) تبدیل شود اما این ایده هم محقق نشد، سه سال بعد در 1383 کارشناسان میراث فرهنگی برای نخستین‌بار اجازه بازدید از کاخ احمد شاهی را دریافت و پس از بازدید اعلام کردند ضلع شمال غربی این بنا بیش از سایر قسمت‌ها آسیب دیده و ساختمان نیازمند مرمت است.

اگرچه همان زمان براساس رای دادسرای نظامی مقرر شد نیروهای بسیج خواهران برای مرمت این کاخ را تخلیه کنند اما حکایت مرمت این کاخ و نگهداری از آن به‌عنوان یک اثر تاریخی ماجرای محل مناقشه‌ای بوده که سال‌ها بین میراث فرهنگی و نهادهای نظامی ادامه داشته است. چنانکه «محیط طباطبایی» به «بهار» می‌گوید؛ مذاکرات برای بازپس‌گیری این کاخ از سال‌های پس از پایان جنگ همواره در جریان بوده و ادامه داشته است. مذاکراتی که به گفته او در زمان فرماندهی شهید صیاد شیرازی به نقطه پایان نزدیک شده بود اما پس از شهادت او دوباره ناتمام ماند.

کاخ احمد شاهی که در این سال‌ها پشت دیوارهای بلند نظامی دور از دسترس و محصور بوده، قدیمی‌ترین کاخ از مجموع کاخ‌های هجده‌گانه سعد‌آباد است که اواخر سلطنت احمدشاه قاجار در ضلع شمالی سعدآباد روی تپه علی‌خان در بخش «تُرش محله» منطقه دربند ساخته شد. درباره تاریخچه آن اطلاعات دقیقی در دست نیست اما بعضی منابع شروع ساخت این کاخ را سال 1297 اعلام کرده‌اند. گفته می‌شود فرآیند ساخت این کاخ زمانی که رضاخان وزیر جنگ بوده، به پایان رسیده است با وجود این سلیمان بهبودی، خدمتکار رضا‌شاه در این‌باره در خاطراتش نوشته: «پهلوی اول تپه علی‌خان والی را از سردار همایون والی در زمان سردار سپهی خرید. این باغ دارای دو عمارت بود. یکی از این دو عمارت همان کاخ احمد شاهی است.

این عمارت قجری دو اشکوبه را سعدالدوله ساخت و به محمد علی‌شاه هدیه کرد. پس از آن این عمارت به عنوان کاخ ییلاقی احمد‌شاه مورد استفاده قرار گرفت. علاوه بر آن خانه‌ای درست جای کاخ شهوند(سبزکنونی) متعلق به شخص علی‌خان وجود داشت که خراب شد و قصر سنگی جای آن ساخته شد. باغ‌های مجاور این دو باغ نیز توسط پهلوی اول خریداری شد و کم کم به صورت باغی یکپارچه درآمد. بیشتر این باغ‌ها در ابتدا ویرانه بودند و به‌تدریج به صورت باغ سعدآباد کنونی درآمدند.» سه روز پس از تحویل قدیمی‌ترین کاخ سعدآباد، همه می‌پرسند «قرار است این کاخ چه کاربری پیدا کند؟»

البته هنوز زود است برای پرسیدن از این‌که سازمان میراث فرهنگی برای کاخ احمدشاهی که از این پس دیگر پشت دیوارها محصور و تنها نخواهد بود، چه برنامه‌ای دارد؟ زود است چون پرسش‌هایی از این دست پاسخ‌هایی کلی دارند مثل حرف‌های «رضاخانی»، مدیر مجموعه سعدآباد که می‌گوید: «کاخ باید فعلا مرمت شود و بعد حتما به عنوان یکی از موزه‌های سعدآباد افتتاح خواهد شد.»
از نگاه کارشناسی چون «محیط طباطبایی» اما برای این کاخ می‌توان کاربری‌ها و ایده‌های جذاب‌تری تعریف کرد. او پیشنهاد می‌کند کاخ احمدشاهی چون قدیمی‌ترین ساختمان سعدآباد است، «موزه سعدآباد» شود، موزه‌ای برای روایت تاریخ سعدآباد. هرچه هست و با هر چشم‌اندازی از آینده که پیش روی این کاخ است، داستان کاخ احمدشاهی، هنوز ناتمام است، داستان این کاخ با تحویل آن به سازمان میراث فرهنگی تازه آغاز شده، قلم‌هایی چشم به راهند برای اینکه روزگار کاخ احمدشاهی را در سال های پشت دیوار روایت کنند.