تهران چند ساعت در ماه «هوای قابل تنفس» دارد؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد متولیان برقراری «حق طبیعی دسترسی شهروندان به هوای تمیز» نوعی رفتار طنزآلود مقابل بحران آلودگی‌هوا دارند.در یک نمونه، قانون «معافیت ۴ساله خودروها از معاینه ‌فنی» است که به جای آنکه ضدآلودگی‌هوا باشد، پشتیبان آلودگی شده است. دو متهم فراتر از خودروهای شخصی هم جولان می‌دهند.

به گزارش دنیای اقتصاد، سهم تهرانی‌ها از «هوای قابل تنفس» در شهر، از «یک روز در ماه» هم کمتر شده و میانگین سالانه آن طی سه سال گذشته به نصف «دهه ۸۰» سقوط کرده است. در سال ۱۴۰۲، آسمان پایتخت فقط ۱۰ روز هوای پاک داشت، یعنی فقط «چند ساعت در ماه» که اگرچه نسبت به ۳ روز در سال ۱۴۰۱ و ۲ روز در سال ۱۴۰۰، وضعیت آسمان اندکی «بهبود نسبی» نشان می‌دهد، اما با لحاظ «حق طبیعی شهروندان برای دسترسی به هوای پاک در همه روز‌های زندگی (کل سال)» می‌توان نتیجه گرفت، قدرت موتور‌های آلودگی هوا در شهر از همت یا توان متولیان تامین حق طبیعی هوای سالم بیشتر است. ضربه این قدرت برتر آلوده ساز‌ها را شهروندان به شکل «افزایش بیماری‌های قلبی و مرگ در سن کمتر از سالخوردگی» در اثر تشدید آلودگی هوا در سال‌های اخیر می‌خورند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد، حدود ۷۰‌درصد از ذرات آلاینده در آسمان پایتخت را وسایل نقلیه شامل خودرو‌های شخصی، موتور سیکلت ها، وانت‌ها و همچنین کامیون و اتوبوس (دیزلی ها) تولید می‌کنند که برخلاف تصور رایج، سهم کامیون‌ها از خودرو‌های شخصی بیشتر است؛ ۱۶‌درصد در مقابل ۱۴ درصد. با این حال، یک قانون مرتبط با «معاینه فنی خودروها» به جای آنکه در خدمت «هوای پاک» باشد، پشتیبان آلودگی هوا شده است.

طی دست کم دو سال گذشته، مجموعه مدیران شهر تهران خواستار اصلاح این قانون برای کاهش «سقف معافیت خودرو‌های صفر از معاینه فنی» از ۴ سال به ۲ سال شدند، اما به دلایل نامعلوم و قابل تامل، صدای اصلاح شنیده نمی‌شود. نتایج تست خودرو‌ها در تهران نشان می‌دهد، از هر ۵ خودروی زیر ۴ سال ساخت که مالکانش به شکل اختیاری –با توجه به معافیت ۴ ساله- برای معاینه فنی مراجعه می‌کنند، یک خودرو در تست‌ها رد می‌شود. این واقعیت، مهر تایید بر «اشکال بزرگ قانون معافیت معاینه فنی» است.

از طرفی، اقداماتی که نیمه دهه ۹۰ در پایتخت برای «معاینه فنی اجباری وسایل نقلیه غیرشخصی همچون موتورسیکلت و دیزلی ها» انجام شد و نتیجه اش به «صعود روز‌های پاک» در تهران منجر شد، مدت هاست در پایتخت مغفول واقع شده است. احیای «تست سالانه آلوده سازها» از جمله موتورسیکلت و کامیون به «همراهی دولت با شهرداری» منوط است. سال گذشته کمتر از نیم‌درصد موتورسیکلت‌ها برای معاینه فنی آلایندگی مراجعه کردند که ۶۰‌درصد آن‌ها رد شدند. همچنین ۵۱‌درصد کامیون‌ها و ۵۵‌درصد وانت‌ها در تست معاینه فنی رد می‌شوند که این وضعیت عوامل آلودگی هوا را به خوبی معرفی می‌کند. وضع موجود –بی عملی مقابل موتور‌های آلوده ساز هوای پایتخت- نوعی شوخی با «حق طبیعی داشتن هوای سالم» را نشان می‌دهد.

سهم خودرو‌ها از تولید آلودگی

برابر سیاهه انتشار که شهرداری تهران منتشر کرده، بابت سهم منابع مختلف در آلودگی هوا در کلان شهر تهران سهمی برای منابع متحرک قائل شدند که بر این اساس سهم تولید آلاینده‌های گازی نزدیک به ۸۰ درصد عنوان می‌شود که از بین این ۸۰ درصد، سهم خودرو‌های سبک ۳۷ درصد و سهم موتورسیکلت‌ها ۲۱ درصد است. پس موتورسیکلت و خودرو‌های شخصی سهم ۵۸درصدی درتولید آلودگی هوای تهران در گروه منابع متحرک و سهم ۷۲.۵ درصدی در بین کل آلاینده‌های شهر تهران دارند که تمرکز بر بهبود وضعیت آلایندگی آن‌ها قطعا سبب رفع شدید آلودگی هوای تهران خواهد شد و این در حالی است که سال‌هاست مدیران پیشنهاد‌های اصلاحی دیگری را برای بهبود آلایندگی هوای تهران روی میز بررسی مدیران ارشد قرار دادند تا شاید این پیشنهاد‌ها بتواند تعداد روز‌های آلاینده کلان‌شهر تهران را کاهش دهد. پیشنهاد‌ها و اصلاحاتی همچون «کاهش سن معافیت معاینه فنی خودروها» و همچنین «اتخاذ روش‌های سخت گیرانه در معاینه فنی خودروها»، امید‌های جدید مدیران شهر تهران هستند، تا بلکه شاید بتوانند وضعیت فعلی آلایندگی هوای تهران را بهبود ببخشند.

دو سال قبل در شهر تهران تنها سه روز هوای پاک ثبت شده و این نشان می‌دهد که باید بحث آلودگی هوا یکی از موضوعات جدی در پایتخت باشد و جزو اولویت‌های نخستین مدیران شهری باشد و شاید این حجم از دغدغه‌مندی در بحث آلودگی هوا در بسیاری از شهرستان‌هایی که تعداد تردد خودرو کمتر است با این شرایط وجود نداشته باشد؛ بنابراین نحوه پایش خودرو‌ها در کلان‌شهر تهران و سایر کلان‌شهر‌ها باید متفاوت از شهر‌هایی باشد که در موضوع آلودگی هوا دغدغه‌مندی چندانی ندارند. در حال حاضر از زمان تولید، خودرو‌ها تا چهار سال از اخذ معاینه فنی معافند. اما برابر اعلام مدیران شهری زمانی که این خودرو‌های معاف برای اخذ معاینه فنی برتر به مراکز مراجعه می‌کنند و بابت گرفتن معاینه فنی مورد آزمون و پایش قرار می‌گیرند، می‌بینیم که خودرو‌هایی که مشمول گرفتن معاینه فنی نیستند، بعضا دچار نواقصی در سیستم ایمنی، فنی و آلایندگی‌شان هستند!

این در حالی است که دوره گارانتی خودرو‌ها بین دو تا سه سال است؛ اما دوره معافیت معاینه فنی چهار‌ساله است. یعنی به عبارت ساده در یک دوره یک‌ساله خودرو‌ها بدون اینکه مورد پایش قرار بگیرند در سطح شهر تردد می‌کنند و بنابراین کاهش دوره معافیت خودرو‌ها از معاینه فنی کما اینکه در خیلی از کشور‌های توسعه‌یافته کمتر است، در بهبود هوای پایتخت موثر است. در صنعت معاینه فنی هم این دوره یک تا دو سال است و به نظر می‌رسد دوره چهار‌ساله یک دوره طولانی‌مدت است و بسیاری از متخصصان معتقدند نیاز به بازنگری در این دوره است.

این در حالی است که مدتی قبل سردار سید‌تیمور حسینی رئیس پلیس راهور فراجا خواستار کاهش سن معاینه فنی خودرو به ۲ سال شد و گفت: معافیت چهار ساله معاینه فنی خودرو پس از تولید به هیچ وجه منطقی نیست و باید سن معافیت معاینه فنی خودرو‌ها به ۲ سال تقلیل یابد. رئیس پلیس راهور فراجا با بیان اینکه همه ما تکلیف داریم که از تولید داخل حمایت کنیم، گفت: هیچ‌کس مخالف تولید داخلی نیست و همه موظف هستیم از تولید داخلی حمایت کنیم، اما باید در بخش کیفیت و ایمنی خودرو توجه کافی داشته باشیم. امروز ما هرچه در حوزه ترافیک و تصادفات هزینه کنیم در واقع سرمایه‌گذاری کرده ایم.

کارنامه آلودگی همه خودرو‌ها

با وجود تاکیدات مختلف، مدیرعامل ستاد معاینه فنی شهر تهران با ارائه گزارشی از وضعیت خودرو‌های معاف از معاینه فنی بر کاهش سن معافیت تاکید کرد.

مهدی میرزایی‌قمی مدیرعامل ستاد معاینه فنی با ارائه گزارش تحلیلی وضعیت خودرو‌های مراجعه‌کننده به مراکز معاینه فنی شهر تهران در سال ۱۴۰۲ با اشاره به مراجعه یک میلیون و ۶۶۵ هزار دستگاه خودرو در سال گذشته به مراکز معاینه فنی شهر تهران گفت‌: از این تعداد یک میلیون و ۲۷۹ هزاردستگاه خودرو مربوط به مراجعات نخست بوده که ۳۰ درصد از آن به علت نقص فنی موفق به اخذ معاینه فنی در مراجعه اول نشده و تعدادی از این خودرو‌های مردود دارای چند نقص بوده‌اند. گفتنی است در نهایت ۹۵ درصد از خودرو‌های مراجعه‌کننده به مراکز شهر تهران موفق به اخذ معاینه فنی شده‌اند و ۵ درصد به دلیل فرسودگی یا عدم‌شرایط فنی از انجام معاینه فنی در مراکز شهر تهران انصراف داده‌اند. ضمن اینکه از گواهی معاینه فنی صادره، ۱۴ درصد آن مربوط به معاینه فنی برتر است.

وی در خصوص درصد مردودی خودرو‌ها از آزمون‌های معاینه فنی اظهار کرد: از یک میلیون و ۲۷۹ هزار دستگاه در مراجعه نخست، ۱۰ درصد از آزمون آلایندگی، ۸ درصد از آزمون ترمز، ۱۴ درصد از عیوب ظاهری، ۳ درصد از کمک فنر و ۷ درصد از ناهم‌راستایی چرخ‌ها مردود شده‌اند البته برخی از خودرو‌ها دارای چند نقص بوده‌اند.

وی با اشاره به این مساله که بیشترین مراجعات مربوط به خودرو‌های دارای عمر ۴ تا ۱۰ سال به مراکز شهر تهران بوده اظهار کرد: بررسی نتایج نشان می‌دهد که مردودی خودرو‌ها در آزمون‌های معاینه فنی با بیشتر شدن سن خودرو افزایش یافته است. ۱۷ درصد از خودرو‌های با سن ۱۶ تا ۲۰ سال و ۳۴ درصد از خودرو‌های با سن بیش از ۲۰ سال از آلایندگی مردود شده‌اند که البته این موضوع در ارزیابی ایمنی نیز بر همین منوال است. ۱۴ درصد از خودرو‌های با سن ۱۶ تا ۲۰ سال و ۱۸ درصد از خودرو‌های با عمر بیش از ۲۰ سال از مهم‌ترین عامل ایمنی یعنی صحت و سلامت سیستم ترمز مردود شده‌اند که این مساله حاکی از نیاز به افزایش تعداد معاینه‌های فنی این دسته از خودرو‌ها است و این خودرو‌ها باید به علت فرسودگی، استهلاک قطعات و نگهداشت ضعیف‌تر باید بیش از یک‌بار در سال معاینه فنی شوند.

مدیر عامل ستاد معاینه فنی در خصوص وضعیت خودرو‌های غیر مشمول معاینه فنی با سن کمتر از ۴ سال که به مراکز معاینه فنی مراجعه کرده‌اند گفت: در سال گذشته ۱۴ هزار و ۳۰۰ دستگاه خودروی غیرمشمول معاینه فنی به مراکز پایتخت مراجعه کرده که ۲۰ درصد آن‌ها در آزمون‌های معاینه فنی مردود و موفق به اخذ معاینه فنی در مراجعه نخست نشده‌اند. گفتنی است ۲.۴۳ درصد از خودرو‌های تولید سال از آزمون آلایندگی مردود شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد بیش از ۲۵ درصد خودرو‌های با عمر سه تا چهار سال از آزمون‌های معاینه فنی مردود شده‌اند.

وی در ارتباط با دلایل علمی نیاز به بازبینی سن معافیت خودرو‌ها و اصلاح آن در قانون افزود: با توجه به انجام معاینه فنی برتر در مراکز شهر تهران و مراجعه خودرو‌های غیر مشمول به مراکز جهت استفاده از تخفیف ۳۰ درصدی عوارض تردد در محدوده طرح کاهش در سال گذشته، بررسی نتایج آزمون این خودرو‌ها در سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد ۱۶.۴۹ درصد از خودرو‌های با سن دوسال و ۲۳ درصد از خودرو‌های با سن سه سال در مراجعه نخست به دلیل نقص فنی در آزمون‌های معاینه فنی مردود شدند.

نتایج حاکی از آن است که پس از اتمام دوره گارانتی (دو سال) تقریبا درصد مردودی خودرو‌های غیر‌مشمول و مشمول یکسان است. بدون تردید با توجه به این درصد بالای مردودی خودرو‌های با عمر کمتر از ۴ سال، جهت کنترل خودرو‌ها پس از پایان دوره گارانتی و حمایت از مصرف‌کنندگان خودرو با پوشش برخی از هزینه‌ها، سن معافیت خودرو‌های نو در قانون نیاز به بازنگری داشته و باید سن معافیت معاینه فنی متناسب با دوره زمان گارانتی تعیین شود.

میرزایی‌قمی در خصوص وضعیت مراجعات خودرو‌های سنگین و موتورسیکلت‌ها افزود: در سال ۱۴۰۲، حدود ۱۰ هزار دستگاه خودروی سنگین به مراکز مراجعه کرده که بالغ بر ۳۰ درصد آن از آزمون ترمز مردود شدند ضمن اینکه ۵۱ درصد از خودرو‌های سنگین به علت نقص فنی موفق به اخذ معاینه فنی در مراجعه اول نشده و تعدادی از این خودرو‌های مردود دارای چند نقص بوده‌اند. در خصوص موتورسیکلت‌ها میزان مراجعات تنها ۸۲۳ دستگاه بوده که از این تعداد ۶۰ درصد آن‌ها از آلایندگی و ۲۰ درصد از آزمون ترمز مردود شده‌اند. برخی از موتورسیکلت‌ها همزمان دارای چند نقص فنی بوده‌اند. به‌رغم الزامات قانونی، از بالغ بر ۲ میلیون دستگاه موتورسیکلت مشمول معاینه فنی کمتر از ۸۲۳ دستگاه به مراکز معاینه فنی شهر تهران مراجعه کرده و مابقی بدون اخذ معاینه فنی و هیچ‌گونه محدودیت و کنترلی در سطح شهر در حال تردد هستند؛ بنابراین به نظر می‌رسد جهت الزام مراجعه این وسایل نقلیه به مراکز معاینه فنی و درگاه‌های کنترلی آن توسط دستگاه‌های ذی‌ربط باید چاره‌اندیشی انجام شود.

مدیرعامل ستاد معاینه فنی در خصوص خودرو‌های وانت بار افزود: از ۳۲۰ هزار دستگاه خودرو وانت بار پلاک تهران در سال گذشته ۱۹ هزار و ۷۶۵ دستگاه به مراکز شهر تهران مراجعه کرده و حدود ۴۵ درصد از این وانت‌بار‌ها در مراجعه اول موفق به اخذ معاینه فنی شده‌اند. بیشترین علل مردودی در وانت بار‌ها مربوط به آزمون آلایندگی بوده و تقریبا ۲۸ درصد ازاین خودرو‌ها در آزمون آلایندگی مردود شده‌اند. همچنین ۲۶ درصد دارای نقص در سیستم ترمز بوده که این مساله حاکی از شرایط ناایمن این خودرو‌ها است.