مورچه‌هایی که شیر‌ها را شکست دادند!

فرارو- پیش‌تر در حیات وحش کنیا مورچه‌ها از درختان در برابر فیل‌های بزرگ محافظت می‌کردند و در ازای ان پناه می‌گرفتند. شیر‌ها در سایه‌های درخت خار سوت زن (گونه‌ای از اقاقیا) کمین می‌کردند. در آن زمان گورخر‌ها طعمه مورد علاقه شیر‌ها بودند و این بدان معنا بود که آنان نیازی به حمله به گاومیش‌های باشکوهی نداشتند که در آن بخش از ساوانای آفریقا با آرامش زندگی می‌کردند. با این وجود، چند سال پیش گونه‌ای از مورچه‌ها به نام "مورچه‌های شیر" به ذخیره گاه اُل پجتا یک مرکز حفاظت از حیات وحش خصوصی در غرب پارک ملی کوه کنیا رسیدند و کل اکوسیستم آنجا را زیرورو کردند.

به گزارش فرارو به نقل از ال پائیس، قضیه از این قرار بود که مورچه‌های تازه مورچه‌های بومی آن منطقه را از بین بردند مورچه‌هایی که محافظ درختان اقاقیای آن منطقه بودند. در نتیجه، درختان اقاقیا بدون محافظ باقی ماندند. مورچه‌های تازه وارد پوست درختان اقاقیا را از بین بردند و در نتیجه شیر‌های آن منطقه پناهگاهی را از دست دادند که از آن برای کمین کردن و شکار گورخر‌ها استفاده می‌کردند. در نهایت، در این داستان بازنده‌ها (البته نه به اندازه سلطان جنگل) گاومیش‌ها بودند که تقریبا نیمی از رژیم غذایی شیر‌ها را تشکیل می‌دهند.

درخت خار سوت زن (Vachellia drepanolobium) گونه‌ای از اقاقیا (Acacia drepanolobium)  یک گیاه میرمکوفیت  است بدان معنا که با کُلُنی مورچه‌ها در این مورد خاص با مورچه Crematogaster mimosa مرتبط است. رابطه همزیستی بین اقاقیا و حشرات همان چیزی است که بوم شناسان آن را "متقابل گرایی بنیادین" می‌نامند، زیرا آنان در پایه کل اکوسیستم قرار دارند. درختان با توسعه اندام‌های خاصی که حشرات لانه‌های خود را در آنجا می‌سازند تکامل یافته اند.

آن درختان هم چنین شهد گل‌های خود را برای مهمانان شان تراوش می‌کنند. در عوض، مورچه‌ها به شدت از درختان در برابر فیل‌ها که ۷۰ درصد حیوانات بزرگ گیاهخوار پارک حیات وحش را تشکیل می‌دهند دفاع می‌کنند. شاید بپرسید سلاح آن مورچه‌ها در برابر فیل‌ها چیست؟ پاسخ این است: آرواره‌های مورچه‌ها و اسید فرمیک که آن را به داخل خرطوم فیل‌ها که بسیار حساس است شلیک می‌کنند. هم چنین، آنان اسید فرمیک را به سوی دهان و چشم فیل‌ها نیز شلیک می‌کنند. علیرغم ناهمواری نبرد دفاع مورچه‌ها کارساز است.

این گونه از درختان اقاقیا علاوه بر آن که پایه اکوسیستم مذکور هستند کلیدی راس آن نیز می‌باشنمد. ساوانا منظره‌ای ترسناک است که در آن بازی مرگ و زندگی، شکارچیان و طعمه‌ها به میزان و درجه دید بستگی دارد. در اُل پجتا  شیر‌ها از درخت خار سوت زن برای کمین کردن به منظور شکار گورخر‌ها استفاده می‌کنند گورخر‌هایی که تا حد امکان به دنبال فضای باز هستند. گورخر‌ها دو سوم غذای آن شیر‌ها را تا زمانی که مورچه‌های شیر به آن زیستگاه وارد نشده بودند تشکیل می‌دادند.

"تاد پالمر" بوم شناس دانشگاه فلوریدا که در این باره تحقیق کرده می‌گوید:"ما شناسایی آن‌ها را در حدود سال ۲۰۱۴ میلادی آغاز کردیم، اما در آن زمان آن مورچه‌ها برای مدتی شاید بیش از یک دهه پیش از آغاز بررسی مان در آنجا حضور داشتند. آن مورچه‌ها بسیار کوچک هستند بنابراین اگر به دنبال شان نباشید چندان در معرض و مرکز توجه نخواهند بود".

پالمر از ابتدای قرن حاضر در اُل پجتا حضور داشته و مشغول به کار است و چندین مقاله در مورد رابطه سودمند متقابل بین اقاقیا و مورچه‌های آن منتشر کرده است. نگرانی او با تماشای مورچه‌های شیر (Pheidole megacephala) زمانی افزایش یافت که مشاهده کرد آن‌ها یکی پس از دیگری درختان اقاقیا را تصاحب می‌کنند.

این مورچه‌ها جزو ۱۰۰ گونه مهاجم مضر روی کره زمین هستند. هنگامی که آن‌ها روی یک درخت خاردار سوت زن می‌نشینند رقبای شان را از بین می‌برند و تخم ها، شفیره‌ها و لارو‌های آن‌ها را می‌خورند. آنان قادر هستند این کار را حتی در قبال آن دسته از مورچه‌های C. mimosa انجام دهند که اندازه‌ای بزرگتر از مورچه‌های شیر مهاجم دارند. پالمر می‌گوید: "هنگامی که مورچه‌های شیر برای نخستین بار ظاهر شدند هیچ یک از ما متوجه حضورشان نشدیم، زیرا آنان در قبال حیوانات بزرگ و هم چنین در قبال انسان‌ها موضع تهاجمی ندارند". پالمر اشاره می‌کند که اکنون می‌بینیم که آن مورچه‌ها مناظر را به روش‌هایی بسیار ظریف، اما با اثرات مخرب تغییر می‌دهند.

او می‌افزاید: "هنگامی که مورچه مدافع درختان از بین می‌رود مورچه‌های شیر در زیر درختان اقاقیا سوراخ‌های را ایجاد کرده و در آنجا لانه‌های شان را ایجاد می‌کنند بدون آن که هیچ گونه توجهی به سرنوشت درختی که در برابر فیل‌ها بی دفاع مانده داشته باشند. در نتیجه، آن گیاهخواران عظیم (فیل‌ها) مهار نمی‌شوند. بدون وجود اسید فرمیک و نیش برای جلوگیری از نزدیک شدن فیل‌ها به درختان آنان نه تنها برگ‌های درخت را می‌خورند بلکه کل آن را نابود می‌کنند. نتیجه آن است که در طول یک دهه گذشته چشم انداز گیاهی منطقه کاملا محو شده است".

بوم شناسان می‌دانستند که این موضوع در بالاترین سطح زنجیره غذایی پیامد‌هایی را به همراه خواهد داشت. برای بررسی این موضوع آنان چندین قطعه زمین را با حصار‌های سیمی برق دار در مناطق اشغال شده و عاری از مهاجمان حصارکشی کرده و حرکت شش شیر که بر روی بدن شان جی پی اس برای ردیابی مسر حرکت شان قرار داده شده بود را در میان ۸۰ شیر بزرگ دیگر ردیابی کردند. دانشمندان به مدت سه سال حرکات آن شیر و تعداد حیواناتی که شکار می‌کردند را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند.

نتایج آن بررسی که اکنون در نشریه علمی "ساینس" منتشر شده واکنش زنجیره‌ای را نشان می‌دهد که یک حیوان کوچک که به سختی اندازه اش به ۲ میلی متر (اندازه مورچه‌های کارگر است، زیرا اندازه مورچه‌های سرباز تا ۱۲ میلی متر نیز می‌رسد) می‌رسد می‌تواند ایجاد کند واکنشی که قادر است سلطان جنگل را مجبور به تغییر طعمه‌ای نماید که از آن تغذیه می‌کند.

در بخش‌های بدون حصارکشی که دارای مورچه‌های مهاجم هستند بسیاری از درختان اقاقیا ناپدید شده اند و دید محیطی تقریبا افزایشی سه برابری یافته است. برخلاف سایر اکوسیستم‌ها شیر‌های اُل پجتا شکار خود را تعقیب نمی‌کنند. آنان با سوء استفاده از تحریف مناظر ناشی از وجود تنه، شاخه و برگ درختان کمین می‌کنند. با این وجود، شکار گورخر‌ها توسط شیر‌ها در مناطقی که مورد حمله مورچه‌ها بودند تقریبا سه برابر کم‌تر از مناطقی بود که هنوز از سوی مورچه‌های مهاجم مورد حمله قرار نگرفته بودند.

از سال ۲۰۰۳ میلادی نسبت گورخر‌ها در رژیم غذایی شیر‌ها در آن پارک حیات وخش از ۶۷ به ۴۲ درصد کاهش یافته است. با این وجود، جمعیت شیر‌ها رو به کاهش نبوده است. به نظر می‌رسد علت آن وجود گاومیش‌ها بوده است. دو دهه پیش از آن قبل از ورود مورچه‌های شیر سلطان جنگل در آن منطقه حتی یک گاومیش را نیز شکار نمی‌کرد. این در حالیست که اکنون گاومیش‌ها ۴۲ درصد از رژیم غذایی شیر‌های آن منطقه را تشکیل می‌دهند".

پالمر می‌گوید:"طبیعت باهوش است و موجوداتی مانند شیر‌ها تمایل دارند برای مشکلاتی که با آن مواجه می‌شوند راه حلی پیدا کنند، اما ما هنوز نمی‌دانیم پس از این تغییر عمیق در استراتژی شکار شیر‌ها چه اتفاقی رخ خواهد داد. ما می‌خواهیم بدانیم که این داستان چگونه به پایان خواهد رسید".

مو رچه‌های شیر با سرعت ۵۰ متر در سال در اُل پجتا در حرکت هستند. در انتهای دیگر آن اکوسیستم شکارچی اصلی ساوانا یعنی شیر مجبور شده طعمه خود را تغییر دهد. پالمر اشاره می‌کند که گاومیش‌ها بسیار بزرگ هستند و گاومیش‌های نر ابعادی دو برابر بیش‌تر از بزرگترین گورخر‌ها را دارند. او هم چنین اشاره می‌کند گاومیش‌های نر و ماده هر دو دارای شاخ‌هایی هستند که می‌توانند از آن برای دفاع از خود در برابر حیوانات مهاجم استفاده کنند. در نتیجه، گاومیش‌ها همواره طعمه‌ای مهیب محسوب می‌شوند. او می‌گوید: "در حال حاضر این پرسش بی پاسخ مانده وجود دارد که آیا شیر‌های آن منطقه قادر خواهند بود به شکار گاومیش‌های بیش تری بدون آن که متحمل پیامد‌های آن شوند ادامه دهند یا خیر".

پایان این داستان هنوز نامشخص باقی مانده است. هجوم مورچه‌های شیر که به طور ناخواسته توسط انسان از جزایر هند وارد شده اند یک پدیده رو به رشد در سراسر شرق آفریقاست منطقه‌ای وسیع به وسعت صد‌ها هزار کیلومتر مربع که ۷۰ تا ۹۰ درصد پوشش گیاهی آن را گونه‌های اقاقیا مانند درخت خاردار سوت زن تشکیل می‌دهند. هنوز مشخص نیست آن چه در اُل پجِتا در حال رخ دادن است اگر در سایر پارک‌های حیات وحش و ذخیره گاه‌ها نیز رخ دهد می‌تواند چه پیامد‌هایی داشته باشد.

"کیتلین ام گاینور" جانورشناس از دانشگاه بریتیش کلمبیا در این باره می‌گوید:"در نهایت، حفظ اکوسیستم‌های سالم نه تنها مستلزم جلوگیری از انقراض گونه‌ها بلکه شناسایی و حفظ مهم‌ترین تعاملات بین گونه‌ها مانند نوع تعامل درخت خار سوت زن و مورچه‌های محافظ آن است".