آیا قزاقستان می‌تواند گذشته هسته‌ای خود را فراموش کند؟

در علفزار‌های دورافتاده قزاقستان، جایی که دانشمندان نظامی اتحاد جماهیر شوروی سابق ۴۵۶ بمب هسته‌ای را منفجر کردند، گردشگران از سراسر جهان می‌توانند لباس‌ها، ماسک‌ها و چکمه‌های لاستیکی سفید بپوشند و حدود ۱۰۰۰ دلار برای یک تور یک‌روزه آزمایشی به راهنمایان بپردازند. مجموعه‌ای که در آن اتحاد جماهیر شوروی سابق خود را به عنوان یک ابرقدرت هسته‌ای در اواخر دهه ۱۹۴۰ تثبیت کرد. سایت اتمی پلیگون و نزدیک شهر سمیپالاتینسک (که امروزه به نام سمیی شناخته می‌شود)، به آغاز عصر هسته‌ای کمک کرد و نیم میلیون تا ۱.۵ میلیون نفر را در معرض دوز‌های بالای تشعشع قرار داد. اما امروزه مردم محلی در دریاچه‌ای مجاور ماهی می‌گیرند و شنا می‌کنند، گاو‌ها و اسب‌های خود را در زمین چرا می‌کنند، توت فرنگی وحشی می‌چینند و خرگوش شکار می‌کنند. با قدم زدن در اطراف محل، تپه‌های زباله، بطری‌های دور ریخته‌شده مشروبات الکلی و آثار سوخته‌شده از آتش کمپ را می‌بینید.

به گزارش اعتماد، هیچ پست ایست بازرسی، هیچ حصار و هیچ علامتی وجود ندارد که هشدار دهد در این قلمرو ۷۰۶۵ مایل مربعی همچنان رادیواکتیو باقی مانده است. این وضعیت خطرناکی است که برخی منتقدان آن را ناشی از بی‌توجهی و حتی طمع قزاقستان می‌دانند - ترکیبی از ناتوانی دولت، کمبود پول برای ایمن‌سازی این محدوده عظیم و تمایل به باز کردن سایت برای تجارت با اجاره زمین برای استخراج معدن.

برخی مردم حتی بر این باورند که این غفلت ناشی از این است که دولت می‌خواهد خاطرات آزاردهنده دورانی را که قزاقستان تحت‌الشعاع هوس‌های اتمی مسکو بود، از بین ببرد. در سال‌های اخیر، اوضاع به حدی بد شده است که غارت‌کنندگان شروع به کندن بقایای زمین‌های بمباران‌شده برای میلگرد، لوله‌ها و کابل‌هایی کرده‌اند که می‌توانند دوباره بفروشند.

ماگدالنا استاوکوفسکی، استادیار انسان‌شناسی فرهنگی و پزشکی در دانشگاه کارولینای جنوبی در این خصوص به فارن پالیسی می‌گوید: «من فکر می‌کنم یک مساله پول، یک مساله اراده و یک مساله تلاش برای فراموش کردن گذشته است. نادیده گرفتن وضعیت خطرناک موجود و انجام کار دیگری با زمین به جای ایمن‌سازی آن به مراتب آسان‌تر است. کسی برای ایمن‌سازی به شما پولی پرداخت نمی‌کند.»

تهدید‌های ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه در سال گذشته برای استفاده از سلاح‌های هسته‌ای در اوکراین، خطرات فراموش شدن سرزمینی مانند این چند ضلعی در قزاقستان را برجسته کرده است.

امروزه نام «سایت اتمی پلیگون» در بسیاری از فهرست‌های به اصطلاح تاریک گردشگری کنار اسامی سایر مکان‌های تاریخی که به دلیل مرگ، تراژدی و رنج شناخته و مشهور شده‌اند، قرار گرفته است. مکان‌هایی مانند آلکاتراز در نزدیکی سانفرانسیسکو، دخمه‌ها در پاریس و نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل.

«سایت اتمی پلیگون» فقط یک مقصد گردشگری نیست. اگرچه این سایت در سال ۱۹۹۱ به روی آزمایش بمب بسته شد، اما این منطقه هنوز به عنوان یک آزمایشگاه غول‌پیکر برای دانشمندان در سراسر جهان عمل می‌کند که اثرات قرار گرفتن در معرض تشعشعات را بر همه‌چیز از گیاهان و حیوانات گرفته تا آبراهه‌های زیرزمینی و سطحی و همچنین جمعیت‌های اطراف و فرزندان آن‌ها بررسی می‌کنند.

موسسه ایمنی و محیط زیست پرتوی قزاقستان که این مجموعه را اداره می‌کند با سازمان‌های خارجی مانند آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و بسیاری دیگر همکاری می‌کند و میزبان کنفرانس‌های علمی و همچنین انتشار مقالات تحقیقاتی است.

کمی بالاتر از «سایت اتمی پلیگون» شهر کوچک کورچاتوف قرار دارد که مقر اداری و تحقیقاتی میدان‌های آزمایش بمباران سابق است. بسیاری از ساکنان کورچاتوف برای موسسه ایمنی پرتوی و بوم‌شناسی یا سازمان مادر آن، مرکز ملی هسته‌ای (NNC)، که بر تحقیقات روی چند ضلعی، از جمله دو رآکتور هسته‌ای آنکه برای تحقیقات علمی استفاده می‌شوند، نظارت می‌کند، کار می‌کنند.

این شهر به افتخار فیزیکدان شوروی، ایگور کورچاتوف که آزمایش‌های هسته‌ای را در آنجا انجام داد و پدر بمب اتمی اتحاد جماهیر شوروی به حساب می‌آید، نامگذاری شده است. مجسمه بزرگی از او و دیگران در مرکز شهر نصب شده که با توجه به قربانیان تشعشعات این بمب‌ها وجود چنین یادبودی در مرکز شهر اساسا عجیب است.

صنعت اصلی تحقیقات پرتوی کورچاتوف در میان مجموعه گسترده‌ای از آزمایشگاه‌ها و ساختمان‌های اداری قرار دارد که بیش از ۵۱ هکتار در شهر را پوشش می‌دهد. نزدیک‌ترین محل بمب‌گذاری در ۳۱ مایلی کورچاتوف بود، اما تابش تشعشعات همچنان ساکنان آنجا و سایر روستا‌های اطراف پلیگون را تحت‌تاثیر قرار می‌داد. بر اساس اسناد توزیع‌شده توسط مرکز ملی هسته‌ای، از سال ۱۹۴۹ تا ۱۹۸۹، شوروی بیش از ۵۰ مگاتن سلاح هسته‌ای را در شهر سمیپالاتینسک منفجر کرد، معادل ۳۳۳۳ بمب و به اندازه بمبی که در هیروشیما انداخته شد.

با وجود تحقیقات مداوم در مورد تشعشعات در این منطقه، اقدامات احتیاطی کمی برای بازدید از «سایت اتمی پلیگون» در مقایسه با سایت‌های مشابه در سراسر جهان مورد نیاز است. قبل از تهاجم روسیه به اوکراین، زمانی که از منطقه ممنوعه چرنوبیل که بیش از ۱۰۰۰ مایل مربع وسعت داشت بازدید کردم، باید گذرنامه خود را از قبل ارایه می‌دادم و از چندین ایست بازرسی عبور می‌کردم، از جمله دو ایست بازرسی که ماشین‌ها برای بررسی علایم تشعشع روی لباس‌ها و کفش‌ها بودند. حصارها، علایم هشدار‌دهنده تشعشعات و نگهبانان و ارتش در حال گشت‌زنی در منطقه بودند.

دسترسی به سایت‌های بمباران هسته‌ای سابق در ایالات متحده نیز به‌شدت کنترل می‌شود. سایت ترینیتی در نیومکزیکو، جایی که اولین بمب هسته‌ای جهان منفجر شد، تنها دو روز در سال باز است. سایت هسته‌ای نوادا که در آن ۹۲۸ بمب هسته‌ای منفجر شد، یک بار در ماه برای یک تور کاملا کنترل شده باز است. با این حال سپتامبر گذشته، زمانی که از سمیپالاتینسک بازدید کردم، یک راهنمای تور برای مجوز من درخواست داد که رایگان بود. ما هرگز هیچ نگهبانی ندیدیم.

همان‌طور که در امتداد سواحل شیب‌دار دریاچه اتمی راه می‌رفتیم، دریاچه‌ای به عمق ۳۲۸ فوت که از یک انفجار هسته‌ای تشکیل شده بود، شمارنده‌های ما به‌طور مداوم در محدوده رادیواکتیو ۱۳ برابر بالاتر از حد معمول بوق می‌زدند. از آنجایی که بزرگ‌ترین خطر در دریاچه، لگد زدن گرد و غبار رادیواکتیو روی لباس یا استنشاق گرد و غبار است، ما کاملا با لباس‌های کلاه‌دار پوشیده شده بودیم و ماسک می‌زدیم. ما در زمین‌های رادیواکتیو و آلوده میدان‌های آزمایشی گشت زدیم، سیلو‌های موشک و پناهگاه‌های زیرزمینی و مراکز فرماندهی را کاوش کردیم. سازه‌هایی که به آوار تبدیل شده‌اند و همچنین بولدوزر‌ها و جرثقیل‌های غارتگرانی که یا از تشعشعات بی‌خبر بودند یا احساس خطر نمی‌کردند هم توجه ما را به خود جلب کرد.

اسان آیدارخانوف، مدیر موسسه ایمنی و محیط زیست پرتویی، به فارن پالیسی می‌گوید: «محافظت از قلمرو فراتر از توانایی‌های ماست. ما با مردم صحبت می‌کنیم و می‌گوییم که چنین فعالیت‌هایی ممکن است ایمن نباشند. اما این کار هم در زمره مسوولیت ما نیست.»

آیدارخانوف در ادامه می‌گوید: «تامین امنیت چند ضلعی عمدتا بر عهده سه دولت منطقه‌ای است که منطقه بمباران را به عنوان «سرزمین‌های ذخیره» در نظر می‌گیرند. اما من مطمئن نیستم که چگونه کل منطقه گشت‌زنی می‌شود.» وقتی از آیدارخانوف پرسیدم که آیا فکر می‌کند دولت در تلاش است تا گذشته سایت را فراموش کند، از اظهارنظر خودداری کرد.

دولت «زمین‌های پاک» را در سایت اتمی پلیگون به شرکت‌های مختلفی اجاره می‌دهد که زغال‌سنگ، طلا و سایر مواد معدنی استخراج می‌کنند. اما برخی از این صنایع در یا نزدیک مناطقی هستند که دولت آن‌ها را «زمین‌های کثیف» می‌نامد، مانند کارخانه زغال‌سنگ در نزدیکی دریاچه اتمی.

ماگدالنا استاوکوفسکی به فارن پالیسی می‌گوید: «نباید به مردم اجازه داد در این مکان‌ها حفاری کنند. به نوعی شبیه حفاری در جنگل سرخ است. (اشاره به منطقه‌ای در اطراف سایت هسته‌ای چرنوبیل که میزان رادیو اکتیو در آن بسیار بالاست). مسوولان باید حصار‌هایی را در اطراف پرتوزاترین مناطق ایجاد و علایم هشدار‌دهنده را نصب کنند.»

ماگدالنا استاوکوفسکی و سایر محققان بر این باورند که مرکز باید نقشه‌هایی را برای کشاورزان منتشر کند تا بدانند کدام مناطق برای چرای گاو و اسب امن هستند. او می‌گوید: «هدف مرکز ملی هسته‌ای برای چند ضلعی در نهایت باز شدن در‌های این مکان برای تجارت است.»،

اما مساله این است که شما نمی‌توانید تشعشعات را پاکسازی کنید. پلوتونیوم [یکی از عناصر مورد استفاده در سلاح‌های هسته‌ای]نیمه‌عمری معادل ۲۴۰۰۰ سال دارد. تشعشعات ناشی از بمباران‌ها مدت‌هاست که محصولات کشاورزی، زمین و دام‌ها را آلوده کرده و باعث مشکلات جدی سلامتی شده است.

استاوکوفسکی و سایر محققان موارد بیشتری از سرطان‌های نادر را در میان افرادی که در نزدیکی چند ضلعی زندگی می‌کنند، یافته‌اند. این یک مشکل مختص قزاقستان نیست. قزاقستان بزرگ‌ترین تولید‌کننده اورانیوم در جهان است و تقریبا نیمی از کل اورانیوم جهان را تامین می‌کند. استاوکوفسکی گفت که بسیاری از روستا‌ها و شهر‌ها بر فراز باطله‌های معدن اورانیوم ساخته شده‌اند. کارشناسان تخمین می‌زنند که این کشور ۲۳۰ میلیون تن زباله رادیواکتیو در ۵۲۹ مکان دارد. برای برخی، از دست دادن گذشته سایت اتمی پلیگون یک خطر بزرگ است.

دیمیتری کالمیکوف، مدیر توسعه در یک موزه زیست‌محیطی در مجاورت سایت که بر خطرات آلودگی و تشعشع تمرکز دارد، می‌گوید: «این میراث شوروی باید حفظ شود.» کالمیکوف زمانی رویای راه‌اندازی موزه‌ای در سایت اتمی پلیگون را در سر داشت که بازدیدکنندگان بتوانند در مورد خطرات سلاح‌های هسته‌ای اطلاعات کسب کنند و می‌گوید: «اما من می‌ترسم که خیلی دیر شده باشد. بیشترین مواد در حال حاضر در حال جابه‌جایی هستند. هیچ‌کس علاقه‌ای به تغییر وضعیت ندارد.»

یک موزه کوچک در محوطه انستیتو ایمنی پرتوی و محیط زیست وجود دارد، اما تنها تعداد کمی از آثار باستانی به جا مانده از روس‌ها در آن نگهداری می‌شود. زمانی که اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ فروپاشید، روس‌ها بیشتر تجهیزات و داده‌های تحقیقاتی خود را جمع‌آوری کردند و به مسکو بردند.

از قضا، دسترسی به موزه بسیار دشوارتر از بازدید از محل آزمایش است. من باید به وزارت انرژی قزاقستان درخواست می‌دادم، کپی پاسپورت خود را ارایه می‌دادم و توضیحی برای بازدید خود ارایه می‌کردم. پس از هفته‌ها ایمیل، موسسه ایمنی پرتوی و محیط‌زیست دعوتنامه‌ای رسمی برای یک تور یک ساعت و نیم صادر کرد که امضای شش موسسه و مقامات ارشد نهاد‌های مربوطه را داشت.

در روز مقرر با یک مترجم، دو دانشمند و زنی با چکمه‌های صورتی که هرگز صحبت نمی‌کرد، اما به نظر می‌رسید همه‌چیز‌هایی را که ما می‌گفتیم، یادداشت می‌کرد، در اتاق بزرگ موزه همراهی شدم. کاتالوگی از عکس‌ها، ابر‌های قارچی در اندازه‌های مختلف را از بمباران‌ها به تصویر می‌کشید. یک نمای بزرگ نشان می‌دهد که چگونه شوروی شهر‌های شبیه‌سازی‌شده با خانه‌ها، پل‌ها، ایستگاه متروی زیرزمینی، ماشین‌ها و تجهیزات نظامی ایجاد کرد تا آزمایش کند که چگونه از تاثیر انفجار‌ها عبور می‌کنند. در یکی از کنترل پنل‌ها، توانستم دکمه‌هایی را فشار دهم که باعث ایجاد یک انفجار ساختگی شد.

موزه به‌طور خلاصه به پیامد تشعشعات بر جوامع محلی پرداخت. در این نمایشگاه شیشه‌هایی از حیوانات نگهداری‌شده در مایعی که دچار جهش شده بودند و همچنین عکس کوچکی از مردی با ناهنجاری‌های صورت بر اثر تشعشع وجود داشت.

مصنوعات و عکس‌های به نمایش درآمده نشان می‌دهد که چرا برخی قزاق‌ها در منطقه، چندضلعی را یادآوری دردناک از گذشته شوروی می‌دانند که در آن عمدتا توسط روس‌ها اداره می‌شدند و نمی‌دانستند که تابش تشعشعات چگونه بر زندگی هزاران قزاق تاثیر می‌گذارد.

کایشا آتاخانوا، زیست‌شناس در نزدیکی کاراگاندا که متخصص اثرات ژنتیکی تشعشعات هسته‌ای است، می‌گوید: «بیشتر روستاییان فقط می‌دانند که ابتدا ابر قارچی را دیدند و سپس عده‌ای آمدند تا خون آن‌ها را بگیرند. آن‌ها خود را «موش سفید» می‌نامند زیرا دانشمندان بسیار روی آن‌ها مطالعه کرده‌اند.»

آتاخانوا که در نزدیکی چندضلعی بزرگ شد و چندین عضو خانواده‌اش بر اثر سرطان جان باختند، اهمیتی نمی‌دهد که محل بمباران ویران شود. او در این باره می‌گوید: «شوروی تمام اسرار را از بین برده و اطلاعات زیادی باقی نمانده است. ما هرگز نخواهیم فهمید که چه مقدار از زمین آلوده است.»

در حالی که قزاق‌ها در مورد ارزش حفظ این سایت بحث می‌کنند، مسکو میراث هسته‌ای خود را در این کشور فراموش نکرده است. در ۲ دسامبر ۲۰۲۲، روسیه یک موشک سامانه دفاع موشکی جدید را آزمایش کرد. این موشک در ۳۰۰ مایلی جنوب پلیگون پرتاب شد.