روسیه و ایران در حال ساخت یک مسیر تجاری بینقارهای جدید هستند که از لبه شرقی اروپا تا اقیانوس هند امتداد دارد؛ گذرگاهی به طول سه هزار کیلومتر (۱۸۶۰ مایل) که خارج از دسترس هرگونه مداخله خارجی است. دو کشور میلیاردها دلار برای تسریع تحویل محمولهها در امتداد رودخانهها و راهآهنهای متصل به دریای خزر هزینه میکنند.
به گزارش دنیای اقتصاد، دادههای ردیابی کشتیها که توسط بلومبرگ گردآوریشده است، نشان میدهد دهها کشتی روسی و ایرانی -از جمله کشتیهایی که مشمول تحریمها هستند- در حال تردد در این مسیر هستند.
«جاناتان تیرون» و «گلنار متولی» در گزارش ۲۱دسامبر در بلومبرگ نوشتند، این نمونهای از این است که چگونه رقابت قدرتهای بزرگ به سرعت در حال تغییر شکل شبکههای تجاری در اقتصاد جهانی است که ظاهرا در حال تقسیم شدن به بلوکهای رقیب است. روسیه و ایران - که هر دو تحتفشار شدید تحریمها هستند - به یکدیگر روی آوردهاند و درعینحال، هر دو نیز به «شرق» مینگرند. هدف محافظت از پیوندهای تجاری در برابر مداخلات غرب و ایجاد پیوندهای جدید با اقتصادهای غولپیکر و در حال رشد سریع آسیا است.
مسیرهای جدید از طریق ایران صرفه هزاران کیلومتری خواهد داشت. «ماریا شاگینا»، کارشناس تحریمها و سیاست خارجی روسیه در موسسه بینالمللی مطالعات استراتژیک مستقر در لندن میگوید: «این مربوط به ایجاد زنجیرههای تامین ضد تحریم در تمام طول مسیر است.»
کریدور تجاری در حال ظهور به روسیه و ایران این امکان را میدهد که هزاران کیلومتر از مسیرهای فعلی خود را حذف کنند. در انتهای شمالیاش دریای آزوف قرار دارد که توسط شبهجزیره کریمه، سواحل جنوب شرقی اوکراین - از جمله بندر ماریوپل تحت اشغال روسیه - و دهانه رودخانهی «دون» محصور شده است. در اوایل ماه جاری، ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه با برشمردن دستاوردهای کشورش از جنگ در اوکراین گفت دریای آزوف برای روسیه «به دریایی داخلی تبدیلشده است.»
از آنجا شبکههای رودخانهای، دریایی و ریلی تا مراکز ایرانی در دریای خزر و در نهایت اقیانوس هند گسترش مییابد. پوتین اهمیت آن انتهای کریدور را نیز برجسته کرده است. او در یک مجمع اقتصادی در ماه سپتامبر بر لزوم توسعه زیرساختهای کشتی، ریلی و جادهای در طول این مسیر تاکید کرد که «فرصتهای جدیدی را برای شرکتهای روسی برای ورود به بازارهای ایران، هند، خاورمیانه و آفریقا فراهم میکند و در مقابل، تامین از این کشورها را تسهیل میکند.»
شاگینا تخمین میزند که روسیه و ایران ۲۵میلیارد دلار در این کریدور تجاری داخلی سرمایهگذاری میکنند که به تسهیل جریان کالاهایی که غرب میخواهد متوقف کند، کمک میکند. او میگوید: «دو کشور در حال بازی موش و گربه هستند.
آنها تمام نقاط ضعف را برای حملونقل محصولات و سلاحهای ممنوعه بررسی خواهند کرد.» این امر آمریکا و متحدانش را نگران میکند؛ زیرا آنها به دنبال جلوگیری از انتقال پهپادهای ایرانی و سایر تجهیزات نظامی هستند که به گفته آنها به جنگ روسیه در اوکراین یاری میرساند.
«جیمز اوبراین» مقام ارشدِ فعال در حوزه تحریمها در دولت بایدن، پس از اعلام مجازاتهای جدید در هفته گذشته که مدیران راهآهن روسیه را هدف قرار میدهد، گفت: «این حوزهای است که ما با دقت آن را زیر نظر داریم: هم آن مسیر را و هم بهطورکلی ارتباطی که میان ایران و روسیه وجود دارد. ما نگران هرگونه تلاشی برای کمک به روسیه برای دور زدن تحریمها هستیم.»
«رابرت مالی» نماینده دولت بایدن در امور ایران میگوید هر کریدور تجاری جدید بهعنوان بخشی از اولویت اصلی او - توقف ارسال تسلیحات بین کشورها- نیاز به بررسی دقیق دارد. مالی میگوید: «این یک تصمیم فوقالعاده مضر و بیملاحظه است که آنها گرفتهاند.
مهم است که آن را در کانون توجه قرار دهیم.» فراتر از هرگونه تجارت تسلیحاتی بین کشورها، دلایل اقتصادی قانعکنندهای برای مسیر ترانزیت جدید وجود دارد. کشتیهایی که در رودخانههای «دون» و «ولگا» حرکت میکنند، بهطور سنتی انرژی و کالاهای کشاورزی را مبادله میکنند - ایران سومین واردکننده غلات روسیه است-، اما دایره این فعالیت قرار است افزایش یابد.
دو کشور مجموعهای از معاملات تجاری جدید را اعلام کردهاند که شامل کالاهایی از جمله توربین، پلیمر، لوازم پزشکی و قطعات خودرو میشود. روسیه همچنین سوخت هستهای و قطعات را برای رآکتور ایران در بوشهر تامین میکند.
روسیه باید شکست ناگهانی روابط تجاری خود با اروپا را که قبل از جنگ بزرگترین شریک تجاری این کشور بود و همچنین یافتن راهحلهایی برای تحریمهای آمریکا و اتحادیه اروپا جبران کند.
«نیکولای کوژانوف» کارشناس حوزه خلیجفارس در دانشگاه قطر که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ بهعنوان دیپلمات روس در تهران خدمت کرده است، میگوید: «با بسته شدن شبکههای حملونقل اروپایی، روسها بر توسعه کریدورهای تجاری جایگزینی متمرکزشدهاند که مدافع چرخش روسیه به شرق هستند. شما میتوانید کنترلهایی را بر مسیرهای دریایی اعمال کنید؛ اما رصد مسیرهای زمینی دشوار است. ردیابی همه آنها تقریبا غیرممکن است.» موانع زیادی وجود دارد؛ اما روسیه و ایران برای غلبه بر آنها هزینههای سنگینی را صرف میکنند.
به گزارش خبرگزاری دریانوردی ایران، روسیه در حال نهایی کردن قوانینی است که به کشتیهای ایران در امتداد آبراههای داخلی رودخانههای ولگا و دون حق عبور میدهد. «دادههای حرکت کشتیها» که از سوی بلومبرگ گردآوریشده است، نشان میدهد که دستکم ۱۲کشتی ایرانی، در آبهای بین سواحل این کشور در خزر و بنادر اصلی رودخانه ولگا در حال تردد هستند.
خبرگزاری کار ایران ماه گذشته گزارش داد که تهران ۱۰میلیون دلار در بندری در امتداد ولگا سرمایهگذاری کرده است. هدف این است که ظرفیت بار در بندر سولیانکا در شهر آستاراخان روسیه تقریبا دو برابر شود و به هشتاد و پنج هزار تن در ماه برسد.
ایران در داخل مرزهای خود پول را بهپای پایانههایی میریزد که در آنها میتوان محمولهها را از کشتیها و راهآهنهایی که کشور را از دریای خزر تا خلیجفارس عبور میدهند، خارج کرد. ایران همچنین در حال گسترش شبکه ریلی است که در حال حاضر حدود شانزده هزار کیلومتر میشود و بخشی از فهرست میراث جهانی یونسکو است.
هیاتهای تجاری ایران و روسیه به تعداد فزایندهای میان دو کشور رفتوآمد هستند و تجارت نیز در حال افزایش است. بهطور رسمی، تجارت دو کشور تا ماه اوت امسال به مقدار قابلملاحظهای افزایش یافت. این رقم سالانه احتمالا بهزودی از ۵میلیارد دلار فراتر خواهد رفت. «سرگئی کاتیرین» رئیس اتاق بازرگانی و صنایع روسیه ماه گذشته در کنفرانسی در تهران گفت: «راه روشنی» برای رسیدن به ۴۰میلیارد دلار پس از امضای توافق تجارت آزاد وجود دارد.
برای ایران، در بحبوحه تلاشها برای احیای توافق هستهای سال۲۰۱۵ با قدرتهای جهانی - که تحریمها را در ازای محدودیتهایی بر برنامهی هستهای این کشور لغو کرد - این چرخش فوریتر شده است. حمایت تهران از مسکو، همراه با اعتراضات سراسری داخلی باعث شده که دولت ایران بهطور فزایندهای روابطش با غرب دچار نوسانهایی شود.
مقامات ایرانی میگویند که آنها کاملا بر آنچه «محور شرق» میخوانند متمرکزشدهاند؛ این یعنی کنار گذاشتن هرگونه طرحی برای احیای روابط اقتصادی با اروپا و در عوض، دنبال کردن مجموعهای از توافقات تجاری و انرژی با روسیه، چین و کشورهای آسیای مرکزی.
تا حد زیادی، در حاشیه توجه دولتهای غربی، سالها تلاش هماهنگی برای پیوند دادن کل قلمرو اوراسیا در جریان بوده است. چین و روسیه از اعضای سازمان همکاری شانگهای هستند؛ یک نهاد اقتصادی-امنیتی که ایران را بهعنوان نهمین عضو خود کرد. چین و ایران هر دو به عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نزدیک شدهاند که تجارت آزاد بین کشورها را ممکن میکند. نهاد دیگری که اقتصادهای منطقه و فراتر از آن را به هم ربط میدهد گروه «بریکس» است. ا
ین گروه در ابتدا شامل برزیل، روسیه، هند و چین میشد؛ اما اکنون آفریقای جنوبی را نیز شامل میشود و آماده گسترش اعضای بیشتر است. در تمام این موارد، برخی از تحلیلگران بازتاب ایدهای را میبینند که قدمت آن به بیش از یک قرن میرسد و بهعنوان پایه تفکر ژئوپلیتیک به حساب میآید.
این مساله بر مبارزه بین یک قدرت جهانی اقیانوس نورد -انگلستان در آن زمان، ایالاتمتحده امروز - و غولهای زمینی اوراسیا متمرکز بود. هم برای روسیه و هم برای ایران، هند یک گره حیاتی در شبکههایی است که در تلاش برای ایجاد آن هستند. خبرگزاری مهر مستقر در ایران، ماه گذشته گزارش داد که اولین محموله دوازده میلیون تنی غلات روسیه به مقصد هند از ایران عبور کرده است.
اگر ایران بتواند مجموعه ناتمام و پر از تاخیر بندر چابهار در اقیانوس هند - پروژهای که هند در آن سرمایهگذاری کرده است - را به شبکه قطارهای راه دور خود متصل کند، جریان تجاری میتواند افزایش یابد. چابهار تاکنون از تحریمهای آمریکا مستثنی شده است، اما ممکن است موردبررسی مجدد واشنگتن قرار گیرد.
مالی، نماینده کاخ سفید در امور ایران میگوید: «اگر هر نهادی در نقض تحریمهای ما در رابطه با کمک به روسیه یا هر یک از حوزههای دیگری که ایران در آن تحریم شده است، دست داشته باشد، آنها نیز مشمول تحریمها خواهند شد.» به گفته «بهارات گوپالسوامی»، مدیر اجرایی District Consultancy LLC، مشاور تجاری مستقر در واشنگتن، این نشان میدهد که بزرگترین تهدید برای روسیه و ایران در دور زدن تحریمها چیست.
موفقیت یا شکست خارج از کنترل دو کشور است. این بستگی به این دارد که آیا کشورهای دیگر (از هند گرفته تا کشورهای خاورمیانه) که همگی از سوی ایالاتمتحده و متحدانش به تبعیت از تحریمها ترغیب میشوند با این کار موافقت کنند یا اینکه از فشارها سرپیچی میکنند. گوپالسوامی میگوید: «برای اینکه چنین زیرساختی ساخته و استفاده شود و تداوم یابد، نهتنها به همکاری روسیه و ایران، بلکه همه کشورهای دیگری که بخشی از این کریدور هستند، نیاز دارد. هرگونه تغییر در شرایط ژئوپلیتیک یا روابط بین این کشورها، بر پیامدهای این کریدور تجاری تاثیر خواهد گذاشت.»