«تیلاپیا» یا «مرغ آبزی» واژه‌ای عامیانه برای اشاره به گروه مشخصی از ماهیان است که خاستگاه اصلی‌شان آفریقا و خاورمیانه است، اما گونه‌های مختلف آن‌ها در بیش از ۱۲۰ کشور دنیا پرورش داده شده‌اند. تاکنون حدود ۱۰۰ گونه تیلاپیا در دنیا شناخته شده که اغلب هم به خانواده «Cichlidae» تعلق دارند و قابلیت سازگاری‌شان با طیف مختلفی از شرایط محیطی به نوعی خیره کننده و از نظر برخی کارشناسان محیط‌زیست و بوم‌شناس‌ها نگران‌کننده است.
اعتماد در ادامه نوشت: شهرت ماهی تیلاپیا در صنعت آبزی‌پروری زبانزد اغلب کارشناسان شیلات است و در مقابل برخی کارشناسان محیط‌زیست معتقد هستند که تهدیدات ناشی از معرفی ناخواسته تیلاپیا به اکوسیستم‌های طبیعی به واسطه همین شهرت در سایه قرار گرفته و جدال بین کارشناسان شیلات و محیط‌زیست هم همچنان ادامه دارد.
کارشناسان شیلات معتقدند که ارزش‌های اقتصادی حاصل از پرورش ماهیان تیلاپیا را نمی‌توان به راحتی نادیده گرفت چنانچه تیلاپیای نیل (Oreochromis niloticus) یکی از پرتولیدترین گونه‌های آبزی تجاری و رقیب اصلی فیله ارزان قیمت ماهی هوکی نیوزیلند در کل دنیاست، اما از طرفی زیان‌های زیست‌محیطی و در عین حال اقتصادی و اجتماعی ناشی از معرفی و استقرار گونه‌های مهاجم هم موضوعی نیست که بتوان به سادگی از کنار آن رد شد.
کشور چین، بزرگ‌ترین تولیدکننده و پرورش‌دهنده تیلاپیا در سطح دنیاست و بیش از یک‌سوم تولید جهانی تیلاپیا را دراختیار دارد. آبزیان منبع اصلی تامین پروتئین بیش از یک میلیارد نفر در دنیا هستند و این در حالی است که صید بی‌رویه نه‌تنها یکی از مهم‌ترین تهدید‌های دریا‌ها و اقیانوس‌ها بلکه حتی تهدیدکننده منابع مهم غذایی انسانی هم هست.
طبق آمار فائو، نزدیک ۹۰ درصد از ذخایر ماهیان دنیا، یا کامل صید شده یا برداشت بی‌رویه از آن‌ها صورت گرفته و این در حالی است که سرانه مصرف آبزیان در دنیا از دهه ۶۰ میلادی تاکنون، روندی افزایشی داشته و تامین منابع غذایی پایدار دریایی به یکی از اولویت‌های مهم کشور‌های مختلف بدل شده است.
کارشناسان شیلات تاکید دارند که هدف از پرورش تیلاپیا، ایجاد امنیت غذایی در کشور است و نمی‌توان با دیدگاه صرف محیط‌زیستی فقط ممنوعیت ایجاد کرد. تیلاپیا با نزدیک ۴ میلیون تن تولید در بیش از ۱۲۰ کشور دنیا، رتبه دوم تولید جهانی را بعد از کپورماهیان به خود اختصاص داده و کارشناسان شیلات و آبزی‌پروری هم در توجیه پرورش تیلاپیا اغلب به تامین امنیت غذایی از طریق پروتئین دریایی برای اقشار کم‌درآمد اشاره می‌کنند.
اما پرسش این است که آیا آبزی‌پروری می‌تواند راه‌حل این مشکل باشد؟ چه مسائل دیگری را باید مدنظر قرار داد؟ دغدغه محیط‌زیستی‌ها در این زمینه چیست؟
کارشناسان محیط‌زیست و بوم‌شناس‌ها معتقدند که ورود ناخواسته تیلاپیا از طریق راه‌آب‌های استخر‌ها به رودخانه‌ها، تالاب‌ها و آبگیر‌ها یک تهدید جدی نه‌تنها برای محیط‌زیست بلکه حتی برای معیشت مردم محلی و صیادان است. کارشناسان محیط‌زیست از معیشت مختل شده مردم به واسطه حضور تیلاپیای زیلی در خوزستان می‌گویند و نگران هستند که نمونه‌های مشابه دیگر در اکوسیستم‌های حساس طبیعت کشور دردسرساز شود.
از طرف دیگر مزیت تغذیه‌ای تیلاپیا هم نسبت به سایر منابع پروتئینی مورد مناقشه است. در حالی که برخی معتقدند تیلاپیا نسبت امگا ۶ به امگا ۳ بالایی دارد و مصرف آن اشتباه است؛ عده‌ای دیگر علت اصلی مصرف تغذیه‌ای تیلاپیا را تامین پروتئین عنوان کرده و می‌گویند جذب اسید‌های چرب ضروری را می‌توان با مصرف سایر آبزیان جبران کرد.
تیلاپیا، به عنوان یک گوشت ارزان‌قیمت در دنیا شناخته شده و از نظر پروتئین هم غنی محسوب می‌شود حتی این ماهی از نظر چند ویتامین و ماده معدنی مانند سلنیوم، ویتامین ب ۱۲، نیاسین و پتاسیم هم واجد ارزش غذایی بالایی است، اما کارشناسان تغذیه می‌گویند که اگر هدف مصرف‌کننده تامین اسید‌های چرب مانند امگا ۳ است، مصرف سالمون وحشی و قزل‌آلا انتخاب‌های سالم‌تر و ایمن‌تری خواهند بود.
در آخرین نشست موافقان و مخالفان تیلاپیا که حدود یک ماه قبل برگزار شد، دو دیدگاه از جانب کارشناسان شیلات در مورد تیلاپیا مطرح شد که جای تعمق دارد؛ نخست، تاکید بر استفاده از یک منبع غذایی پایدار که البته در دنیا هم طرفداران زیادی دارد و دوم، نقش موسسه تحقیقات شیلات در مطالعات و پژوهش‌های انجام شده. اما موضوع تیلاپیا همواره با چند پرسش جدی روبه‌رو است که یکی از مهم‌ترین این سوال‌ها به سازمان حفاظت محیط‌زیست برمی‌گردد؛ سازمان حفاظت محیط‌زیست به منظور مواجهه با تهدیدات احتمالی ناشی از حضور گونه‌های مهاجمی مانند تیلاپیا در طبیعت تا به امروز چه تدابیر سختگیرانه‌ای را مدنظر داشته و چه پروتکل‌هایی را اجرایی کرده است؟
تیلاپیای معمولی یا موزامبیک با نام علمی «Oreochromis mossambicus» در حال حاضر به عنوان یکی از بدترین گونه‌های مهاجم در دنیا شناخته شده، چراکه از استخر‌های پرورش ماهی یا به صورت تعمدی یا حتی به شکل ناخواسته رها شده و توانسته در محیط‌های طبیعی جمعیت‌های پایدار تشکیل دهد.
تیلاپیای نیل هم (Oreochromis niloticus) یک ماهی آب شیرین آفریقایی است که به طور گسترده توسط صنعت‌آبزی‌پروری به زیستگاه‌های مختلف در دنیا معرفی شده و در حال حاضر ردپای حضور آن را می‌توان در هر کشور استوایی سراغ گرفت. تیلاپیای نیل عمده‌ترین ماهی پرورشی در جهان است که این روز‌ها نگرانی‌ها در مورد آن بیشتر شده.
این گونه در زیستگاه‌های جدید به صورت فرصت‌طلبانه مهاجرت و تولیدمثل کرده و به همین دلیل با گونه‌های بومی رقابت‌های بسیار جدی داشته که از نظر برخی فعالان محیط‌زیست به شدت نگران‌کننده است. البته برخی دیگر از کارشناسان هم می‌گویند که ویژگی تهاجمی بودن در زمان جفت‌گیری بیشتر برای گونه‌هایی مطرح است که آشیان‌سازی می‌کنند در حالی که این مساله در مورد تیلاپیای نیل چندان مصداق ندارد، چون این گونه آشیان‌سازی نمی‌کند و تخم‌ها را در دهان نگهداری می‌کند.
البته در مورد این گونه هم مانند هر گونه غیربومی دیگر، ابتدا باید ارزیابی ریسک در هر استان به تفکیک صورت گیرد تا در صورت موافقت محیط‌زیست، مجوز پرورش محدود و در شرایط ویژه صادر شود.
به گفته کارشناسان مستقل محیط‌زیست، پروتکل‌های پیشگیرانه سازمان حفاظت محیط‌زیست برای حفظ اکوسیستم‌های طبیعی از گونه‌های غیربومی و مهاجم مشخص نیست و همین امر نگران‌کننده است، چراکه در استان‌هایی مانند هرمزگان، یک گونه ماهی با نام علمی «Iranocichila hormuzensis» از خانواده سیکلید‌ها هست که بومزاد ایران بوده و در آب‌های منطقه حفاظت شده «گنو» واقع در شمال بندرعباس و حتی در بخش‌هایی از استان فارس زیست می‌کند و اگر چنانچه پروتکل‌های پیشگیرانه برای این منظور توسط سازمان محیط‌زیست ارائه نشود، تیلاپیا می‌تواند از لحاظ آشیان اکولوژیک با آن به شدت رقابت کند و درنهایت رقابت منجر به حذف گونه بومی شود؛ لذا در حال حاضر اصلی‌ترین پرسش کارشناسان مستقل محیط‌زیست و بوم‌شناس‌ها این است که آیا این تهدید‌ها هم در کنار این فرصت مدنظر سازمان محیط‌زیست قرار گرفته‌اند یا خیر؟
