گزارشی هولناک از تأثیر آلودگی هوا بر جسم و روان ایرانی‌ها

جهش ژنی، تخریب سلولی، اختلال در اکسیژن‌رسانی به قلب و مغز، کبد و کلیه و آسیب‌رسیدن به کیسه‌های هوایی و تأثیر بر سیستم اعصاب مرکزی تنها بخشی از بلایی است که آلودگی هوا بر سر ما و به‌طور ویژه گروه‌های حساس می‌آورد. ذرات معلق ٢,٥ میکرون منجر به آزادشدن رادیکال‌هایی می‌شوند که این رادیکال‌ها تأثیر مستقیمی بر سلول‌ها می‌گذارند و آن‌ها را از حالت طبیعی خارج می‌کنند؛ سرطان ریه یکی از نتایج این اتفاق است.

به گزارش شهروند، ذرات معلق منجر به افت عملکرد مغز می‌شوند و تفکر، تمرکز و دقت را کند و گاهی هم با ایجاد اختلال بر سیستم اعصاب محیطی، عملکرد دست‌ها و پا‌ها را ضعیف می‌کنند. در فرآیند تخریب قلب سهم قابل توجهی دارد؛ میان میانگین روزانه ذرات معلق در هوا و مرگ بر اثر سکته قلبی ارتباط مستقیمی وجود دارد. مواد آلاینده به‌عنوان عامل محیطی بر تولد نوزاد اوتیستیک تأثیرگذار است؛ احتمال تولد نوزاد اوتیستیک از مادرانی که دوره بارداری‌شان در اوج آلودگی هوا طی شده، بالاست. تأثیرات آلودگی هوا بر روان، اما جزو همان بخش‌هایی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

مشخص شده که آلودگی هوا در ایران تداعی‌کننده خاطرات و اتفاقات بد است. وقتی اکسیژن‌رسانی به مغز مختل می‌شود، بیماری‌های روان خفته هم بیدار می‌شوند. فرد در کنترل رفتار‌های هیجانی به مشکل می‌خورد، ذهنش آشفته می‌شود و شروع به پرخاشگری می‌کند. در کنار همه این‌ها با ردشدن مواد آلاینده از سد خونی میان مادر و جنین، احتمال سقط جنین و مرده‌زایی بالا می‌رود و کاهش ذخیره تخمدان و اختلال در قاعدگی از دیگر تأثیرات آلودگی هواست. حتی شانس باروری‌های آزمایشگاهی در این شرایط کم می‌شود و روند ساخت اسپرم به مشکل می‌خورد. آلودگی هوا در هفت شهر بزرگ کشور هر سال جان ٢٩‌هزار و ٥٠٠ نفر را می‌گیرد، هر سال نزدیک به ٣٠‌هزار نفر به دلیل آلودگی در مراکز بهداشتی و درمانی بستری می‌شوند.

در مطالعه‌ای با عنوان «بررسی اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان» که دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی آن را انجام داده، آمده است که آلودگی هوا در کلان‌شهر‌هایی مثل تهران سلامت ساکنان این مناطق را به‌طور جدی به خطر انداخته و منجر به ایجاد طیف وسیعی از اثرات بهداشتی حاد و مزمن از اختلالات جزیی و فیزیولوژیکی گرفته تا مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی- عروقی و تنفسی شده است.

یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که آلودگی هوا باعث ابتلا به بیماری‌های سرطانی، چشمی، اختلالات تنفسی، جهش ژنی، افزایش مراجعه به بیمارستان و حتی مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی-عروقی و تنفسی می‌شود. از سوی دیگر، مطالعات اپیدمیولوژیکی نشان داده که قرارگرفتن ٢٤ ساعت به بالا در معرض آلودگی هوا با افزایش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی-عروقی و تنفسی و... مرتبط است. مطالعات محیط زیست تهران نشان می‌دهد که ٧٠‌درصد مرگ‌ومیر‌ها در تهران ناشی از بیماری‌های تنفسی و قلبی است که این مشکلات ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با آلودگی هوای تهران دارد. معاون بهداشت وزیر بهداشت دوازدهم آذر امسال گفته بود که آلودگی هوا هر سال بر روی مرگ ٣٣‌هزار ایرانی تأثیر می‌گذارد، به گفته علیرضا رییسی، میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در تهران در سال ۹۷ حدود ۳‌هزار نفر بود؛ از بین این افراد ۸۵ نفر بیماران مزمن تنفسی، ۹۶ نفر بیماران مبتلا به سرطان ریه، ۱۰۵۸ نفر بیمار قلبی و ۵۲۶ نفر دچار سکته مغزی بودند.

بررسی‌های وزارت بهداشت نشان می‌دهد با اینکه در سال‌های ٩٢ تا ٩٤ غلظت آلاینده‌های هوا کم شده بود، اما از سال ٩٤ تا ٩٦ این غلظت دوباره بالا رفته تا جایی که حالا این آلودگی ٣.٣ برابر حد مجاز جهانی است. آلودگی هوا دقیقا با آدم‌ها چه می‌کند؟ این سوالی است که متخصصان در گفتگو با «شهروند» به آن پاسخ گفته‌اند؛ پاسخی درباره تأثیر آلودگی هوا بر عملکرد قلب، مغز، سیستم تنفسی، باروری، جنین و روان ایرانی‌ها در گروه‌های خاص و جمعیت عمومی جامعه.

جهش ژنی، ابتلا به سرطان و بیماری‌های مزمن مجاری تنفسی
گزارش‌های سازمان اورژانس کشور نشان می‌دهد تنها در هفت روز، یعنی از بیست‌وهشتم آذر تا چهارم دی، ١٧‌هزار و ‏‏٣٠٣ نفر به دلیل بیماری‌های قلبی و تنفسی به بخش اورژانس مراکز درمانی مراجعه کردند که ١٠‌هزار و ‏‏٤٧١ نفرشان، بیماری قلبی و ٦‌هزار و ٥٣٠ نفر بیماری تنفسی داشتند. بیشترین مراجعه‌کننده‌ها مربوط ‏به تهران، آذربایجان‌غربی و شرقی و اصفهان بود. آلودگی هوا بیشترین اثر را روی سیستم تنفسی، مخاط ‏بینی و چشم می‌گذارد.

همین اتفاق سبب می‌شود تا ترشحات مجاری تنفسی فوقانی و تحتانی افزایش پیدا ‏کند و در طولانی مدت، سبب انسداد مزمن مجاری تنفسی و عفونت‌های دستگاه تنفسی و واکنش‌های آلرژیک ‏شود.

از همه این‌ها خطرناک‌تر، ابتلا به سرطان ریه است. سیاوش کورانی‌فر، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم ‏پزشکی ایران، قبلا اعلام کرده بود که آلودگی هوا عامل ابتلای یک تا ٥‌درصد افراد به سرطان ریه است. اما ‏این تمام ماجرا نیست. محمد نجمی، رئیس اداره بیماری‌های تنفسی وزارت بهداشت، تأثیرات ذرات معلق و ‏آلاینده‌ها بر سیستم تنفسی را به خوبی می‌داند. او در گفتگو با «شهروند» تأیید می‌کند که رادیکال‌های ‏آزاد شده تحت‌تأثیر آلودگی هوا، منجر به جهش‌های ژنی و ابتلا به سرطان می‌شود: «ترکیبات سمی که در ‏ذرات معلق وجود دارد، تأثیری مستقیم روی بدن دارد و علاوه بر اینکه می‌تواند فرد را دچار بیماری ‏کند، به‌عنوان عامل تشدید‌کننده بیماری‌های دیگر هم شناخته می‌شود.»

سرطان ریه، ابتلا به بیماری‌های ‏مزمن تنفسی مثل آسم و سی‌او‌پی‌دی (بیماری مزمن تنفسی)، شاخص‌ترین بیماری‌هایی است که تحت‌تأثیر ‏آلودگی هوا ایجاد می‌شود. به گفته نجمی، فرد مبتلا به بیماری آسم و سی‌او‌پی‌دی (‏COPD‏) که بیماری‌اش با ‏مصرف دارو تحت کنترل درآمده، وقتی هوا آلوده می‌شود، تحت‌تأثیر ذرات معلق و آلاینده‌ها، بیماری‌اش از ‏کنترل خارج و باعث حمله جدی در او می‌شود و اگر اقدام سریعی اتفاق نیفتد، گاهی می‌تواند منجر به ‏مرگ شود. ‏

آلودگی هوا، سیستم دفاعی بدن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، تضعیفش می‌کند و فرد را مستعد ابتلا به بیماری ‏می‌کند. وقتی آلودگی هوا شدت می‌گیرد، رادیکال‌های آزاد شده تحت‌تأثیر این اتفاق، سبب تخریب سلول‌های ‏بدن می‌شود. رئیس اداره بیماری‌های تنفسی وزارت بهداشت می‌گوید که دستگاه تنفسی و گردش خون در ‏بدن، آلاینده‌ها را وارد ارگان‌های مختلف می‌کند، حتی سلول‌های خونی هم در تماس با رادیکال‌های آزاد شده ‏و آلاینده‌ها، زمینه ابتلا به انواع بیماری‌ها را فراهم می‌کند؛ به همین دلیل است که در روز‌های آلوده، توصیه ‏می‌شود افراد ترکیبات آنتی اکسیدان‌دار مثل چای سبز، میوه‌های غنی از ویتامین ث. و ... مصرف کنند، چرا ‏که این مواد غذایی، رادیکال‌های آزاد را در بدن از بین می‌برند و جلوی آسیب را می‌گیرند. ‏

ذرات معلق چطور به بدن‌مان آسیب می‌زنند؟
سایز ذرات معلق یا ‏PM ‎‏ بسیار کوچک است؛ یعنی حدود ٢,٥ میکرون. وقتی این ذرات وارد بدن می‌شود، ‏به دلیل سایز کوچکی که دارد، از تمام موانع عبور می‌کند و به‌طور مستقیم وارد سلول‌های تنفسی ما ‏می‌شود، زمانی‌که به ریه و کیسه‌های هوایی که محل تبادل گاز‌های اکسیژن و دی اکسید کربن است ‏می‌رسد، ایجاد التهاب می‌کند. به‌طور طبیعی در بدن، سلول‌های التهابی برای دفاع در برابر عوامل خارجی ‏وجود دارد، زمانی‌که عامل بیرونی مثل ذرات معلق وارد آن بخش می‌شود، سلول‌ها، فراخوان می‌دهد تا عامل ‏مخرب را از بین ببرد، با این حال همین تجمع، منجر به از بین رفتن سلول‌های مفید هم می‌شود.

همین ‏التهاب، منجر به بیماری می‌شود. از سوی دیگر، براساس اعلام رئیس اداره بیماری‌های تنفسی وزارت ‏بهداشت، رادیکال‌های آزاد با تأثیری که روی سلول‌ها می‌گذارد، آن‌ها را از حالت طبیعی خارج می‌کند و منجر ‏به جهش‌های ژنی می‌شود، یعنی همان اتفاقی که سبب ابتلا به سرطان می‌شود. گاهی هم همین رادیکال‌های ‏آزاد شده، باعث ظهور آنتی بادی علیه سلول‌های بدن می‌شود، این آنتی بادی‌ها به سلول‌های طبیعی ما هم ‏آسیب می‌زند، همین می‌شود تا با شدت گرفتن آلودگی هوا، بیماری‌های مختلفی در بدن ایجاد شود. ‏

نجمی می‌گوید جهش ژنی تنها سبب ابتلا به سرطان نمی‌شود، ذرات معلق می‌تواند وارد ریه شود و از ‏سد تنفسی ما عبور کند، وارد جریان خون شود و علاوه بر اینکه به کیسه‌های هوایی ما آسیب بزند، وارد ‏گردش خون شود و از همان جا به ارگان‌های مختلف برسد و شروع به تخریب کند. اما از آنجایی که محل ‏ورودشان، ریه است، انتظار می‌رود بیشترین میزان آسیب را به آن بخش بزند؛ بنابراین تا این ذرات به ‏ارگان‌های دیگر برسد، غلظت‌شان کمتر می‌شود. با این حال ارگان‌های دیگر از آسیب در امان نیست. ‏

در این چرخه، اما تنها گروه‌های حساس آسیب نمی‌بینند، افراد عادی هم درگیر می‌شوند. اما تفاوت این ‏آسیب‌ها این طور است که افراد حساس، مثل مبتلایان به آسم، بلافاصله بیماری‌شان شدت می‌گیرد، اما در افراد ‏سالم باید زمان طولانی‌تری بگذرد تا بیماری خودش را نشان دهد. ‏

حالا در دایره ذرات معلق و آلاینده‌ها که هر‌سال هم بزرگ‌تر می‌شود، امسال نشانه‌هایی از حضور گوگرد هم ‏دیده می‌شود که به‌عنوان عامل خطر جدی شناخته می‌شود. رئیس اداره بیماری‌های تنفسی وزارت بهداشت ‏می‌گوید هیچ آلاینده‌ای بی‌خطر نیست، اما برخی آلاینده‌ها ممکن است اثرات مخرب‌تری نسبت به ‏دیگری داشته باشد. هر کدام از آلاینده‌ها روی بیماری‌های خاص، تأثیرات جدی‌تری دارد. اثرات ‏SO٢‏یا ‏گوگرد، ممکن است خطرات بیشتری نسبت به سایر آلاینده‌ها داشته باشد و ارگان‌ها را به شکل جدی‌تری ‏درگیر کند. ‏

آلودگی هوا با تأثیر بر اعصاب مرکزی مغز غبارآلودگی ذهنی ایجاد می‌کند
آلودگی هوا بر روی آمار سکته‌های مغزی هم تأثیر داشته، هر چند تاکنون تحقیق مشخصی روی این موضوع ‏انجام نشده است. محمدرضا قینی، رئیس انجمن سکته مغزی ایران قبلا گفته بود که آلودگی هوا منجر به ‏ایجاد مشکلات عروقی می‌شود، اکسیژن‌رسانی را مختل می‌کند و درنهایت روی سکته مغزی تأثیرمی‌گذارد. در ایران هر سال از میان ١٠٠‌هزار نفر، ١٠٠ نفر دچار سکته مغزی می‌شوند؛ آماری که نشان ‏می‌دهد سن سکته مغزی در ایران، پنج‌سال پایین‌تر از متوسط جهانی است. زمانی هم که معصومه ابتکار، ‏رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست بود، گفته بود آلودگی هوا تأثیر مستقیم و موثری بر افزایش غلظت ‏خون و در نتیجه سکته‌های قلبی و مغزی دارد.

جدیدترین تحقیقات انجام‌شده هم نشان می‌دهد افزایش ‏سطح دی‌اکسیدکربن در هوا بر فعالیت‌های شناختی و توانایی تفکر افراد تأثیر می‌گذارد و سبب افزایش ‏کندذهنی می‌شود‎ ‎‏ این همان موضوعی است که فرهاد عصارزادگان، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب هم به ‏آن اشاره می‌کند.

به گفته او هر چقدر حجم ذرات معلق هوا بیشتر باشد، میزان آسیب‌رسانی آن‌ها هم بیشتر ‏است: «یکی از مهم‌ترین تأثیرات ذرات آلاینده به سیستم اعصاب مرکزی است، ترکیباتی که سرب دارد، به ‏شدت روی سیستم اعصاب مرکزی تأثیر می‌گذارد و منجر به افت عملکرد مغز می‌شود، یعنی مغز وضوحش را ‏از دست می‌دهد، به طوری که ما می‌گوییم تفکر و ذهن دچار غبارآلودگی می‌شود، یعنی تفکر و دقت افراد تحت ‏تأثیر این آلاینده‌ها، دچار منگی و کُندی می‌شود، درست مثل فیلمی که روی دور کُند قرار می‌گیرد، مغز ما ‏هم برای تفکر و تمرکز دچار همین حالت می‌شود، البته گاهی اوقات در موارد شدید، فرد دچار علایمی از کُما ‏هم می‌شود.»، اما ذرات معلق تنها روی سیستم اعصاب مرکزی تأثیر نمی‌گذارد، سیستم اعصاب محیطی یعنی ‏همان اعصابی که به دست و پا می‌رسند هم تحت‌تأثیر این موضوع دچار اختلال می‌شوند و به گفته این ‏متخصص، فرد ممکن است دچار ضعف و بی‌حالی شود و گاهی حتی نتواند راه برود.

براساس اعلام ‏عصارزادگان، این اتفاقات زمانی می‌افتد که میزان سرب در هوا بالا باشد، اما برای آلاینده‌های دیگر هم اتفاقات ‏مشابهی می‌افتد، چراکه منجر به کاهش اکسیژن‌رسانی به سلول‌های مغز می‌شود و احتمال اینکه فرد ‏دچار علایمی از سکته مغزی شود، زیاد است: «بیمارانی هستند که برخی از اختلال‌هایشان مثل سردرد، با دارو ‏کنترل شده است، اما وقتی هوا آلوده می‌شود، با عود بیماری و تأثیرنگذاشتن دارو‌ها مواجه می‌شوند. حالا ‏هم این اتفاق افتاده، یعنی ما مراجعه‌کننده‌های فراوانی داریم که بیماری‌شان کنترل شده بود، اما حالا با ‏درد‌های شدیدتر به مطب می‌آیند. قرص‌های مسکُن هم دیگر روی آن‌ها تأثیری نمی‌گذارد.» براساس اعلام این ‏متخصص مغز و اعصاب، قسمت زیادی از سردردها، نوروواسکولار هستند، یعنی قسمتی از آن مربوط به ‏اعصاب است و قسمتی به عروق برمی‌گردد، درد‌های میگرنی نوروواسکولار هستند. آلاینده‌های موجود در هوا ‏باعث تولید یکسری مواد اکسیدان در مغز می‌شود که این مواد روی عروق مغز تأثیر می‌گذارد و نفوذپذیری ‏عروق را دستخوش تغییر می‌کند. در این فرآیند، مواد سمی تولید می‌شود که باعث درد می‌شود، به همین ‏دلیل است که خیلی‌ها در هوای آلوده دچار سردرد می‌شوند. ‏

این تنها مغز نیست که در پروسه آلودگی هوا، دچار اختلال در عملکرد می‌شود. ذرات معلق و آلاینده‌ها به ‏طور مستقیم قلب را نشانه می‌گیرند. در مقاله‌ای که با عنوان «تعیین رابطه آلودگی هوا و مرگ به علت ‏بیماری‌های قلبی- عروقی و تنفسی در کلان‌شهر تهران با به‌کارگیری مدل ‏GLARMA‏» هم به این موضوع ‏اشاره شده است. در این مقاله تأثیر پنج آلاینده مونوکسیدکربن، دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسیدگوگرد و ‏ذرات معلق از هشت ایستگاه هواشناسی شهر تهران جمع‌آوری شده و اثر غلظت آن‌ها روی تعداد مرگ ‏روزانه ناشی از بیماری‌های قلبی – عروقی و تنفسی ارزیابی شده است. در تحقیق انجام‌شده میان میانگین ‏روزانه ازن و ذرات معلق با تعداد مرگ روزانه رابطه آماری معنی‌داری دیده شده است. تحقیق دیگری هم که ‏از سوی محققان دانشگاه کویین مری برای بررسی تأثیر آلودگی هوا بر نارسایی قلب انجام شده، نشان داده است ‏افراد ساکن در مجاورت جاده‌های پرتردد که در معرض دی‌اکسید نیتروژن ناشی از مصرف سوخت یا ذرات ‏آلوده ‏PM‏٢,٥ قرار داشته‌اند، بطن چپ و راست بزرگتری دارند. ‏PM‏٢.٥ یکی از عوامل اصلی ‏آلودگی هوا، میکرو ذراتی کوچکتر از ٥/٢ میکرون هستند که حتی کوچکترین مجاری هوای ریه‌ها از نفوذ ‏آن‌ها در امان نیست. در این تحقیق مشخص شده هوای ناپاک تأثیری شبیه به مراحل اولیه نارسایی قلب از ‏خود برجای می‌گذارد‎. ‎

‎سقط جنین، مرده‌زایی، کاهش ذخیره تخمدان و اختلال در قاعدگی در نتیجه آلودگی هوا
سال ٨٤ مقاله‌ای با عنوان «آلودگی هوا و اثرات آن بر بارداری جنین، تولیدمثل و جنسیت» منتشر شد. ‏همان‌طور که از نام این مقاله پیداست، بر تأثیر آلاینده‌ها و باروری تمرکز شده است. در چکیده این مقاله با ‏استناد به برخی تحقیقات عنوان شده که طیف وسیعی از اختلالات و عوارض آلودگی هوا بر دستگاه تولیدمثل، بارداری، جنین و نوزاد اثر می‌گذارد. میزان مواجهه ماده با گروهی از ذرات معلق یا هیدروکربن در ‏هشتمین ماه بارداری بر رشد جنین اثر مستقیم می‌گذارد. این اتفاق بیشتر در نواحی صنعتی و شهر‌های ‏بزرگ مخصوصا در زمستان رخ می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اثرات آلاینده‌ها مونوکسیدکربن، دی‌اکسید ‏گوگرد و ذرات معلق بیشترین تأثیر را در این میان دارند.

همچنین مطالعات انجام شده در دانشگاه کالیفرنیای ‏جنوبی نشان می‌دهد کودکان متولدشده از مادرانی که در دوران بارداری در معرض سطوح بالای ازن قرار ‏داشتند، بیشتر احتمال دارد دچار کم‌وزنی شوند. در مقاله دیگری که به بررسی نقش آلاینده‌های صنعتی هوا ‏در فراوانی سقط جنین غیرعمدی در شهرستان‌های اراک و تفرش انجام شده هم مشخص شد که شیوع ‏سابقه سقط جنین خودبه‌خود در یک دوره پنج ساله در میان کل زنان، ٢٥,٥‌درصد گزارش شده که این ‏عدد در زنان ساکن اراک به‌طور قابل توجهی بیشتر از زنان ساکن تفرش بود؛ یعنی ٣٥‌درصد در مقابل ١٢ ‏درصد.

اسدالله کلانتری، عضو هیأت موسس مرکز ناباروری اصفهان به تأثیر مستقیم ‏آلودگی هوا بر سقط جنین، کاهش ذخیره تخمدان، کاهش سطح استروژن و تستسترون و روند تولید و ‏حرکت اسپرم اشاره می‌کند. او می‌گوید که کاهش ذخیره تخمدان سبب می‌شود زنان در سن پایین‌تری ‏دچار منوپوز یا یائسگی شوند: «بررسی‌ها نشان می‌دهد افرادی که در محیطی زندگی می‌کنند که هوای ‏مناسبی دارد، دیرتر منوپوز می‌شوند و ذخیره تخمدان‌شان تا سنین بالا کم‌نمی‌شود، درحالی‌که در ‏کلان‌شهر‌هایی مثل تهران و اصفهان، ذخیره تخمدان بسیاری از زنان از بعد از ٣٥ سالگی کم می‌شود و خطر ‏یائسگی زودهنگام را ایجاد می‌کند. از سوی دیگر وقتی ذخیره تخمدان کم می‌شود، سطح استروژن یا هورمون ‏زنانه هم پایین می‌آید.» به گفته این متخصص، آلودگی هوا شانس سقط جنین و مرده‌زایی یا مرگ جنین ‏در رحم را بالا می‌برد. پژوهش‌های مشترکی که با همکاری چندین دانشگاه در چین و تیم ١٦ ‏نفره‌ای از پژوهشگران انجام شد، نشان داد میان آلودگی هوا و «سقط جنین خاموش» ارتباط مستقیمی وجود ‏دارد‎. ‎آلاینده‌ها می‌توانند از سد خونی موجود میان مادر و جنین عبورکنند و روی جنین تأثیر بگذارند. ‏.

اما ماجرا تنها به اینجا ختم نمی‌شود، آلودگی هوا حتی احتمال بارداری‌های آزمایشگاهی یا کلینیکال را هم ‏کم و روند قاعدگی را مختل می‌کند؛ یعنی افراد ممکن است با شدت گرفتن آلودگی هوا، فاصله میان ‏قاعدگی‌شان طولانی شود که همین مسأله روی باروری آن‌ها هم تأثیر می‌گذارد. اما تنها زنان نیستند که در این ‏فرآیند دچار مشکل می‌شوند، مواد آلاینده، روند اسپرماتوژنز یا همان روند ساخت اسپرم و میزان تحرک آن را ‏کُند و کم می‌کند و درنهایت شانس باروری پایین می‌آید: «آلودگی هوا منجر به شکست کروموزوم اسپرم و ‏تغییر شکل آن هم می‌شود، این اتفاق سبب می‌شود هم شانس لقاح کم شود و هم احتمال سقط جنین بعد ‏از هفته‌های نهم و دهم بالا رود.» کلانتری می‌گوید تأثیر آلودگی هوا در سال‌های گذشته بر میزان باروری ‏کاملا واضح است: «درحال حاضر شاهد هستیم بسیاری از زنان به ٤٠ سالگی که می‌رسند به شدت با ‏کاهش ذخایر تخمدان مواجهند، درحالی‌که در گذشته زنان تا ٥٠ سالگی هم ذخیره تخمدان داشته‌اند که این ‏مسأله از یائسگی زودرس آن‌ها جلوگیری‌می‌کرد.» ‏

آلاینده‌ها، میزان اکسیژن رسانی در بدن بیماران تالاسمی را کم می‌کند
بیماران خاص هم در دایره بزرگ آسیب‌دیدگان آلودگی هوا قرار می‌گیرند؛ بیمارانی که سیستم ایمنی ‏بدن‌شان ضعیف است و با بیماری‌های زمینه‌ای که دارند در مواجهه با آلاینده‌ها، بیشترین آسیب را ‏می‌بینند. بیماران تالاسمی بخشی از این افراد هستند؛ ١٨‌هزار و ٥٠٠ نفری که خیلی‌هایشان در شهر‌های ‏آلوده زندگی می‌کنند.

مجید آراسته، رئیس کمیته علمی انجمن تالاسمی ایران به «شهروند» می‌گوید که در ‏روز‌هایی که هوا آلوده است، بیماران مبتلا به تالاسمی، به‌عنوان بیماران خاص، درگیری‌های جدی پیدا ‏می‌کنند که مهم‌ترین آن کمبود خون است: «این بیماران دچار نقص ایمنی‌اند، آلودگی هوا سبب می‌شود ‏ریسک ابتلا به بیماری‌های عفونی در این افراد بالا رود، این بیماران، مشکل قلبی هم دارند و با شدت گرفتن ‏میزان ذرات معلق در هوا، مشکلات قلبی‌شان هم تشدید پیدا می‌کند.»

تعداد گلبول‌های قرمز بیماران مبتلا ‏به تالاسمی نسبت به سایر افراد کمتر است، در شرایط عادی این افراد با کاهش اکسیژن‌رسانی مواجهند، ‏وقتی حجم آلایندگی بالا می‌رود، میزان اکسیژن‌رسانی در بدن این افراد از حالت عادی هم کمتر می‌شود و ‏در نتیجه اکسیژن به میزان کافی به ارگان‌های دیگر بدن مثل کبد و لوزالمعده، قلب و مغز نمی‌رسد. به گفته ‏آراسته، در نتیجه همین اتفاق در روز‌هایی که آلودگی هوا شدت می‌گیرد، ضربان قلب این افراد هم بالا می‌رود ‏و گاهی کار به بستری هم می‌رسد.

آمار‌ها از استان‌های مختلف هم نشان می‌دهد که در این روزها، میزان ‏مراجعه بیماران مبتلا به تالاسمی برای ویزیت بالا رفته است: «در شهر‌هایی مثل اهواز و تبریز، میزان مراجعه ‏این بیماران بالا رفته است، آن‌ها قبلا برای دریافت خون مراجعه می‌کردند و حالا برای ویزیت داخلی و ‏عفونی.»

بیماران مبتلا به تالاسمی در روز‌های آلوده، با مشکل جدی‌تری هم مواجهند؛ کمبود خون. قبلا ‏سازمان انتقال خون اعلام کرده بود که بیش از ٢٠‌هزار بیمار تالاسمی در کشور، مصرف‌کننده ٤٠٠‌هزار ‏واحد خون هستند. آراسته می‌گوید وقتی هوا آلوده است، مردم کمتر برای اهدای خون از خانه خارج ‏می‌شوند، بنابراین، میزان اهدای خون هم کمتر می‌شود. حالا مشکلی که وجود دارد کمبود خون برای این ‏افراد است. گزارش‌های زیادی داشتیم که نشان می‌دهد افراد ناچار بودند برای پیدا کردن گروه خونی مورد ‏نظرشان، به چندین مرکز مراجعه کنند؛ بنابراین آلودگی هوا به صورت مستقیم و غیرمستقیم روی این افراد ‏تأثیر می‌گذارد.» ‏

‏ بالا رفتن احتمال ابتلا به اوتیسم با رسیدن ذرات معلق و آلاینده‌ها به مغز جنین ‏
آلودگی هوا به‌عنوان یکی از عوامل محیطی در ابتلا به طیف اوتیسم شناخته می‌شود. تحقیقی که در دانشگاه کالیفرنیای ‏جنوبی انجام شده، نشان می‌دهد کودکانی که دارای یک ژن خاص‎ (MET) ‎هستند و در مناطق آلوده زندگی ‏می‌کنند، سه برابر کودکان بدون ژن‎ MET ‎و ساکن مناطق پاک، احتمال ابتلا به اوتیسم را دارند‎. ‎‏ مطالعه ‏دیگری هم که از سوی دانشگاه پیتسبرگ انجام شده هم مشخص کرده کودکانی که بیشتر در معرض ذرات ‏معلق ٥/٢ میکرون قرار دارند، حتی با در نظر گرفتن عوامل دیگر ایجاد اوتیسم، ریسک بیشتری در ابتلا به ‏اوتیسم دارند. تأثیر آلودگی هوا بر افزایش احتمال ابتلا به اوتیسم در کودکان هم در ایران در مقاله‌ای با همین ‏عنوان بررسی شده است.

در خلاصه این مقاله آمده: «شواهدی مبنی بر این موضوع وجود دارد ‏که زندگی طولانی در نواحی آلوده، خطر ابتلای کودکان به بیماری اوتیسم را افزایش می‌دهد و بیشتر این ‏کودکان مادرانی دارند که قسمت زیادی از دوران بارداری خود را در نواحی آلوده سپری کردند.»

محمدعلی ‏میری، کارشناس پژوهش انجمن اوتیسم می‌گوید که آلودگی هوا به‌عنوان یکی از عوامل ‏محیطی در کنار سایر عوامل، بر روی تولد نوزاد دارای طیف اوتیسم تأثیر می‌گذارد؛ موضوعی که مورد تأیید ‏تحقیقات و مقاله‌های متعددی قرار گرفته است: «مادری که در هنگام بارداری در معرض آلودگی محیطی قرار ‏دارد یا مصرف غذا‌های آلوده در برنامه غذایی‌اش بوده است، احتمال تولد نوزاد اوتیستیک در او بالاتر است.»

‏غذایی که مادر مصرف می‌کند یا هوایی که استنشاق می‌کند، از طریق بدن مادر وارد بدن جنین می‌شود. ‏زمانی که مادر در هوای آلوده‌ای باشد، ذرات معلق و آلاینده‌ها، از همین طریق به جنین می‌رسد و ارگان‌های او ‏را که درحال تکمیل و رشد هستند تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، یکی از این ارگان‌ها مغز است که می‌تواند از همین ‏طریق دچار اختلال شود و منجر به ایجاد اوتیسم در جنین می‌شود.

میری می‌گوید به همین دلیل است که ‏توصیه می‌شود دوران بارداری، به گونه‌ای در نظر گرفته شود که جنین کمتر در معرض آلودگی هوا قرار ‏گیرد: «تأکید بر این است که مادر، جنین را، در ماه‌هایی که آلودگی کمتری دارد، باردار شود تا حداقل جنین ‏تحت تأثیر عوامل محیطی قرار نگیرد.» ماجرا، اما تنها به شرایط رشد جنین در بدن مادر محدود نمی‌شود، ‏زمانی که نوزاد اوتیستیک به دنیا می‌آید و رشد می‌کند هم تحت‌تأثیر آلاینده‌ها، با تغییرات فراوانی مواجه ‏می‌شود. این افراد هم مانند سایرین، پیامد‌های آلودگی هوا را در قالب مشکلات تنفسی، سردرد و ... تجربه ‏می‌کنند، اما خیلی از آن‌ها توانایی بیان دردشان را ندارند: «آلودگی هوا می‌تواند روی رفتار‌های بچه‌های طیف ‏اوتیسم، تأثیر گذاشته و عامل بروز شدیدتر رفتار‌هایی مثل پرخاشگری و رفتار‌های تکرار شونده در آن‌ها شود یا ‏خواب‌شان را مختل کند.» کارشناس پژوهش انجمن اوتیسم می‌گوید به‌طورکلی تغییر فصل، کاهش مدت ‏زمان ساعت‌های آفتابی و طولانی بودن تاریکی هوا، منجر می‌شود تا افراد طیف اوتیسم، دچار اختلال روان ‏بی‌خوابی و مشکلات عاطفی و هیجانی شوند. ‏

‏آلودگی هوا، تداعی‌کننده خاطرات و اتفاقات بد است
سال ٩٣ گروهی از محققان مطالعه‌ای با عنوان «سنجش تأثیر آلودگی هوا بر سلامت روان شهروندان» (با نمونه ‏موردی مجتمع مسکونی قائم زنجان) انجام دادند که نتایج قابل‌توجهی داشت. در این مطالعه مشخص شد ‏آلودگی هوا به‌عنوان عامل استرس‌زا می‌تواند تغییرات جسمی–رفتاری، احساسی و شناختی را در فرد ایجاد ‏کند. همچنین ممکن است آثار تخریبی مستقیمی بر سلامت فرد داشته باشد و با تأثیر غیرمستقیم بر ‏سلامت روانی فرد، رضایت روحی–روانی، کاهش عملکرد عصبی و سطح سلامت روانی و افزایش ابتلا ‏به مشکلات روانی را در او سبب شود.

از آلودگی هوا به‌عنوان عامل تنش‌زای شهری نام برده می‌شود
در ‏این مطالعه عنوان شده که افزایش برخی از آلاینده‌های هوا، همراه با افزایش‌پذیرش بستری بیماران ‏روان و تماس با بخش اورژانس روانی بوده است. بروز نشانه‌های آسیب‌های روحی–روانی ناشی از آلودگی هوا ‏اغلب آرام و با تأخیر بوده و می‌تواند در بلندمدت سلامت روانی و جسمی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد.
‏

امیرحسین جلالی، متخصص روانپزشک هم درست به این موضوع اشاره می‌کند. او  ‏به بُعد دیگری از تأثیر کاهش خون‌رسانی و اکسیژن‌رسانی به مغز در پی تشدید آلودگی هوا اشاره می‌کند.

به ‏گفته او افسردگی مهم‌ترین اختلالی است که درنتیجه این اتفاقات ایجاد و افراد را مستعد تحریک‌پذیری و به ‏دنبال آن بروز رفتار‌های خشونت‌آمیز می‌کند: «کمبود اکسیژن در مغز، تنظیم رفتار‌های هیجانی را ‏تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، بنابراین ممکن است واکنش‌ها نسبت به مسائل، کم یا زیاد شود، دقت و تمرکزمان ‏کم شود و وضع آشفته‌ای پیدا کنیم. حالا باید به این مسائل سردرد و احساس خستگی و بی‌حوصلگی را ‏هم اضافه کرد.» جلالی می‌گوید آلودگی هوا در کشور، ما را به یاد اتفاقات بد می‌اندازد که همین ‏خاطرات و اتفاقات منفی، یأس‌آور است و منجر به عصبانیت افراد می‌شود.

این شرایط به ما یادآوری‌می‌کند ‏که کجا و در چه شرایطی زندگی می‌کنیم، چه مشکلاتی داریم و مردم از چه مسائلی در رنجند: «ما هر سال ‏در فصل سرد سال دچار وارونگی هوا هستیم، همه می‌دانیم که حمل‌ونقل شهری ما دچار مشکل است، اما ‏هیچ‌کس فکری‌نمی‌کند، همین که هیچ‌کس فکری برای مردم نمی‌کند، منجر به ایجاد احساس یأس در ‏آن‌ها می‌شود، در نتیجه خُلق مردم تنگ می‌شود. آن‌ها هوای سمی استنشاق می‌کنند، در شرایط بد اقتصادی و ‏اجتماعی به سر می‌برند، هر روز اندازه سفره‌شان کوچکتر می‌شود، هر روزی که می‌گذرد، اخبار ناراحت‌‏کننده‌ای مثل میزان مراجعه مردم به اورژانس و ابتلای آن‌ها به آنفلوآنزا شنیده می‌شود و ... شرایط ما شبیه ‏فیلم‌های علمی- تخیلی است، هوای کدر و بوی بد، آدم‌ها را عصبی و آشفته می‌کند.

بازار راکد است، مدارس ‏تعطیل است و ... مردم احساس می‌کنند صدای آن‌ها شنیده نمی‌شود، کسی به فکرشان نیست و جان‌شان ‏ارزان است، به همین دلیل آلودگی هوا منهای تأثیرات بیولوژیکی، وضع روانی جامعه را هم تحت‌تأثیر قرار ‏می‌دهد.» ‏