بیش از یک سال از فیلترینگ تلگرام می‌گذرد. اکنون زمان خوبی برای قضاوت در این مورد است که آیا سیاست فیلترینگ تلگرام موفق بوده است یا خیر. تعداد کاربران فعالِ ایرانی تلگرام در این یک سال چه تغییری کرده است؟ میزان استقبال از پیام‌رسان‌های ایرانی چقدر بوده است؟
«مردم‌سالاری آنلاین» با طرح این پرسش‌ها نوشت: سال گذشته در تاریخ یازده اردیبهشت تلگرام در ایران مسدود شد. هنگامی که تلگرام در یازده اردیبهشت ۹۷ مسدود شد، ۴۰ میلیون کاربر فعال ایرانی داشت و ۷۵۰ هزار کانال به زبان فارسی در این پیام‌رسان فعالیت می‌کردند. در آن زمان، میانگین بازدید روزانه از کانال‌های ایرانیِ تلگرام، حدود ۲.۵ میلیارد مرتبه بود که یک رکورد استثنائی محسوب می‌شد.
تلگرام با اینکه قدمت زیادی نداشت و در سال ۲۰۱۳ راه‌اندازی شده بود، خیلی زود توانسته بود به پیام‌رسان برتر در ایران تبدیل شود. تلگرام یک بار در دی‌ماه سال ۹۶ در ایران مسدود شده بود اما آن انسداد موقت بود و این پیام‌رسان مجدداً رفع فیلتر شد تا اینکه سیاست فیلترینگِ دائم در اردیبهشت ۹۷ در قبال تلگرام اجرایی شد. اما آیا این سیاست موفق بوده است؟
تعداد کاربران ایرانی تلگرام در حال حاضر
هیچ آمار رسمی در مورد تعداد کاربران ایرانی تلگرام توسط این پیام‌رسان منتشر نشده است. به همین خاطر، برای ارائه تصویری از آمار کاربران ایرانی تلگرام، باید دست به دامان برآوردها، اظهارات مقامات کشور و نظرسنجی‌ها شد.
تنها یک ماه از فیلترینگ تلگرام بیشتر نگذشته بود که محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات خبر داد که «تنها یک میلیون نفر اپلیکیشن تلگرام را از روی گوشی‌های هوشمند خود حذف کرده‌اند». فیلترینگ تلگرام باعث شد که عده قابل توجهی از کاربران ایرانی برای استفاده از این پیام‌رسان به سراغ فیلترشکن‌ها بروند. بدین ترتیب، استفاده از وی‌پی‌ان و سایر فیلترشکن‌ها در ابعاد وسیعی بین کاربران ایرانی، باب شد.
عده زیادی نیز برای دسترسی به تلگرام به سراغ پوسته‌های غیررسمی این پیام‌رسان نظیر هاتگرام، تلگرام طلایی و موبوگرام رفتند. عبدالصمد خرم‌آبادی معاون وقت دادستان کل کشور در امور فضای مجازی، در تابستان سال گذشته گفت: «بر اساس آماری که مرکز ملی فضای مجازی در تاریخ نوزدهم تیر ماه ۱۳۹۷ اعلام کرده، تعداد ۳۰ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر از طریق فیلترشکن‌های هاتگرام و تلگرام طلایی فیلتر تلگرام را دور می‌زنند»!
اخیراً در اردیبهشت امسال، جواد جاویدنیا که به‌عنوان سرپرست معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور، جانشین عبدالصمد خرم‌آبادی شده است، در مصاحبه‌ای عنوان کرده که ۳۰ تا ۳۵ میلیون کاربر ایرانی از پوسته‌های غیررسمی تلگرام استفاده می‌کنند. وزیر ارتباطات هم در توئیتی خبر داده است که تعداد پوسته‌های غیررسمی تلگرام که کاربران از طریق آنها به این پیام‌رسان وصل می‌شوند، ۱۲۷ مورد است!
با توجه به این آمارها، میزان استفاده از فیلترشکن‌ها و تعدد پوسته‌های غیررسمی تلگرام، بعید است که تعداد کاربران فعال ایرانی این پیام‌رسان کاهش یافته باشد.
طبق یک نظرسنجی ملی که توسط ایسپا در اسفند سال ۹۷ انجام شده، ۵۵.۹ درصد مردم ایران همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند. طبق این نظرسنجی، شمار کاربران فعالِ ایرانیِ تلگرام، ۲۳ برابر کاربران فعال پیام‌رسان سروش است. این نظرسنجی به ما می‌گوید که تنها ۲.۴ درصد مردم کشور از پیام‌رسان سروش استفاده می‌کنند. فراموش نباید کرد که پیام‌رسان سروش در میان پیام‌رسان‌های ایرانی بیشترین تعداد کابران ثبت‌نامی را دارد و این آمار بدان معناست که سیاست فیلترینگ تلگرام، به‌صورت قطعی شکست خورده است.
جمیع جوانب را که در نظر بگیریم به این نتیجه می‌رسیم که تعداد کاربران فعال ایرانی تلگرام در حال حاضر بین ۴۰ تا ۴۵ میلیون نفر است. این برآورد با نظرسنجی ایسپا که می‌گوید ۵۵.۹ درصد مردم ایران همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند، همخوانی دارند. گذشته از این، برآورد ۴۰ تا ۴۵ میلیون کاربر فعالِ ایرانی تلگرام، با اظهارات برخی مسئولین که خبر از کاربرانِ چندده میلیونی پوسته‌های غیررسمی تلگرام می دهند نیز همخوانی دارد.
تعداد کاربران پیام‌رسان‌های ایرانی
آمار دقیق و قابل اعتمادی از تعداد کاربران فعال پیام‌رسان‌های ایرانی منتشر نشده است؛ با این حال، از تعداد نصب اپلیکیشن این پیام‌رسان‌ها در مارکت‌های آنلاین مختلف و برخی اظهارنظرها شاید بتوان به تصویری از تعداد کاربران آنها دست یافت.
بررسی‌های ما نشان می‌دهد که تعداد کاربرانی که در پیام‌رسان «سروش» ثبت‌نام کرده‌اند، احتمالاً در حال حاضر حدود ۶ میلیون کاربر باشد. تعداد کاربران ثبت‌نامی در پیام‌رسان «بله» حدود ۳ میلیون کاربر، پیام‌رسان «ایتا» حدود ۲ میلیون کاربر و پیام‌رسان‌های «گپ» و «آی‌گپ» حدود ۶۰۰ هزار کاربر است. نکته مهم این است که این ارقام، تعداد کاربران ثبت‌نامی (یعنی کاربران فعال و غیرفعال) این پیام‌رسان‌ها را نشان می‌دهد و احتمالاً از این تعداد، تنها حدود یک‌سوم آنها در پیام‌رسان‌های ایرانی فعال باشند. بر این اساس، برآورد می‌شود که تعداد کاربران فعال ایرانی پیام‌رسان سروش، در حال حاضر چیزی حدود ۲ میلیون کاربر باشد. این برآورد، با نظرسنجی اسفندماه ایسپا که می‌گوید تنها ۲.۴ درصد مردم ایران از پیام‌رسان سروش استفاده می‌کنند، همخوانی دارد.
نتیجه آنکه سیاست فیلترینگ تلگرام باعث نشد تا کاربران ایرانی به سمت استفاده از پیام‌رسان‌های بومی سوق یابند. در واقع، کاربران ایرانی تلگرام یا به دلیل قابلیت‌های پایین پیام‌رسان‌های ایرانی یا به دلیل بی‌اعتمادی به این پیام‌رسان‌ها و بی‌اعتمادی به سیاست فیلترینگ، تن به کوچ اجباری به پیام‌رسان‌های داخلی ندادند و به طرق مختلف سعی کردند همچنان از تلگرام استفاده کنند.
