چالشهای استارت‌آپ‌های ایرانی

فرارو- استقبال سریع و گسترده صاحبان سرمایه خارجی به استارت‌آپ‌های ایرانی، خود گواه همین ادعا است که ذهن خلاق و ایده پردازانه جوانان ایرانی، کالای گمشده سرمایه‎گذاران جهانی است.

وحید فراهانی –مدیر یک فروشگاه اینترنتی و کارشناس فضای مجازی- در گفتگو با فرارو، می‌گوید: کمبودهای موجود در کشور ایران منجر شده تا فرصت برای منافع اقتصادی خیلی‌ها از جمله شرکت‌های خارجی فراهم شود و بسترهای متنوع فعالیت اقتصادی در ایران در قالب استارت‌آپ‌ها چیزی نیست که بتوان با آن برخورد کرد.

فراهانی در باره ریشه‌ها کسب‌وکار اینترنتی توضیح داد: کارشناسان اقتصاد اجتماعی معتقدند حذف واسطه‌ها یکی از ارزشمندترین دستاوردهای تجارت الکترونیکی در جهان است که باعث کاهش بی‌سابقه قیمت کالاها و خدمات شده و با حذف واسطه‌ها و ایجاد ارتباط مستقیم بین خریدار و فروشنده بین ۱۵ تا ۴۰ درصد موجب کاهش قیمت تمام شده کالاها و خدمات برای مشتریان می‌شود.

به گفته وی، به اعتقاد این افراد یکی از امکاناتی که تجارت الکترونیکی در شبکه‌های اینترنتی در اختیار تجارت و بازرگانی قرار می‌دهد، ارائه اطلاعات کامل و گسترده‌ای است که در مورد هر کالا چه از نظر فنی و چه به لحاظ تجاری می‌توان یافت که با قدرت انتخاب مشتریان همراه است اما اهالی بازار سنتی در این باره معتقد به زیان‌دهی هستند.

وحید فراهانی قاعده مهم در آنلاین شدن امور را در این نکته می‌داند که اموری در درازمدت در نسخه آنلاین دوام می‌آورند که درتمام جهات(نه فقط یک حوزه)‌ بهتر از نسخه غیرآنلاین باشند. مثلا سرویس ایمیل (نسبت به نوشتن نامه و ارسال پستی) فقط یک موضوع فانتزی یا تفریحی و هیجانی آنلاین نیست. اصلا نامه نگاری امروز را نمی توان به صورت غیرآنلانیش تصور کرد.

وی ادامه داد: ایمیل یک مثال است از آنچه که آنلاین در آن بهتر ازرغیرآنلاین است. حوزه خریدوفروش نیز همین مسیر را طی می‌کند. یعنی به مرور نه به خاطر هیجان و تست سیستم جدید بلکه افراد به خاطر ترجیح به سمت خرید آنلاین پیش می‌روند.

برگ برنده در دستِ اولین‌ها
این کارشناس همچنین می‌گوید امروزه به دلیل ذات پویا و پرتحول فضای مجازی، ایجاد زنجیره خلق ارزش در آن، به‎شدت وابسته به خلاقیت و نوآوری است. به بیان دیگر، از آن‌جا که در فضای مجازی، بُعد مکان تا حدود زیادی قدرت تأثیرگذاری خود را از دست داده و ارائه‌کننده نخستِ هر خدمتی، توانایی تأمین نیازِ اکثر بازار را دارد، همانند دیگر بخش‎ها و صنایع، امکان تعدد و تکثر ایده‎ها و خدمات در مکان‎های دیگر وجود ندارد؛ به همین دلیل، برگ برنده عمده در این فضا، در دست اولین‎ها است.

به گفته او تجربه نشان داده در فضای رقابتیِ اقتصادِ فضای مجازی، کسب وکارهای در حال رقابت، اجازه موفقیت کامل را نیافته و به زودی از بین خواهند رفت مگر آنکه ایده‎ای جدید داشته یا خدمتی را به صورت کاملتر و حرفه‌ای تر و همراه با ارزش افزوده ارائه کنند.

فراهانی همچنین تاکید کرد: این شرایط، فضایی را ایجاد میکند که صاحبان کسب وکار در فضای مجازی، مجبور باشند همواره همراه با فناوری و خدمات حرکت کنند؛ به گونه‌ای که کمی تعلل و عقب‎ماندگییا ظهور ایدهای جدیدتر و کاراتر، کسب وکاری را نابود کرده و کسب وکار دیگری را به یک باره با رشد سریع روبه رو خواهد کرد.

از سوی دیگر به اعتقاد این متخصص، ذات این فضا به گونه‌ای است که هزینه سعی و خطا در آن به شدت نسبت به دیگر حوزه‌های اقتصادی کم تر و درآمد آن نسبت به سرمایه‌گذاری اولیه، بسیار چشمگیر خواهد بود.

بنابراین وی نتیجه می‌گیرد که این شرایط، فضایی را ایجاد خواهد کرد که کسانی که دارای حداقل هایی برایسرمایه‌گذاریهستند آمادگی بالایی برای ریسک در این حوزه داشته باشند.

فرهنگِ نوین خلاقیت
فراهانی درباره ماهیت استارت‌آپ‌ها توضیح داد: بسیاری استارت‌آپ‌ها را فرهنگ نوینی برای اندیشه‎های نو و خلاقیت بر فراز ایده‌های موجود می‌دانند؛ بنابراین یکی از متغیرهایِ ظهور و گسترشِ موضوع استارت‌آپ ها، وجود نیروی انسانی توانمند، باانگیزه و خلاق در کشور است، نیروهایی که علیرغم داشتن ایده‌های خلاقانه، تجربه و سرمایه‎ای هر چند اندک برای راه‎اندازی و تجربه ایده‎هایشان ندارند. استارت‌آپ‌ها مبتنی بر نیازِ تجربه و سرمایه به ایده های خلاقانه و نو و نیز نیاز به ایده سرمایه داران بنا می‌شوند و گسترش می‌یابند.

وی همچنین درباره شروع فعالیت استارت‌آپ‌ها در کشور گفت: تقریباً از سال‌های 90 و 91 استارت‌آپ‌ها در کشور آغاز به کار کردند. آن‌ها بیش‌تر الگوگرفته از تجربه‌های دیگر کشورها بوده و در مقیاس‌های کوچک برگزار می‌شد. در این استارت‌آپ ها، صاحبان ایده‌ها در زمانی مشخص، به تشریح ایده‌های خود می‌پرداختند و صاحبان کسب و کارهای موفق که صاحبان تجربه بودند، ایده آن‎ها را نقد می‌‎کردند.

وحید فراهانی همچنین ادامه داد: استقبال سریع و گسترده صاحبان سرمایه خارجی به استارت‌آپ‌های ایرانی، خود گواه همین ادعا است که ذهن خلاق و ایده پردازانه جوانان ایرانی، کالای گمشده سرمایه‎گذاران جهانی است.

این کارشناس همچنین توضیح داد که افزون بر بالا‎بودن ریسک سرمایه‌گذاری در کلان حوزه‌های اقتصادی کشور، کسب‌وکارهای حوزه فضای مجازی از عدم شفافیت و ریسک سرمایه‌گذاری بالاتری نیز برخوردار هستند. تحولات سریع این حوزه به شکلی است که در بسیاری مواقع، تعلل چند روزه نیز ممکن است به نابودشدن یک ایده یا یک کسب و کار منتهی شود.

به گفته او به واسطه طولانی و زمان‌بر بودن فرآیند قانون‌گذاری در کشور، فاصله میان ورود و عمومی شدن یک فناوری و رگولاریزه شدن آن در کشور، بسیار زیاد است؛ بنابراین این عدم مقررات گذاری و شفافیت بازار، ریسکسرمایه‌گذاریرا افزایش می‍دهد.

وی می‌گوید "سرمایه‌گذاری که قصدسرمایه‌گذاری دارد نمی داند این خدمت یا فناوری قانونی است یا غیرقانونی و در ارائه آن باید چه ملاحظاتی را در نظر بگیرد".

چرا ایده‌ها و استارت‌آپ‌ها در ایران نتوانسته‌اند رشد کنند؟
فراهانی با اشاره بر اینکه نظام مجوزدهی در کشور، بسیار پیچیده و فاقد جامعیت است گفت: برای بسیاری از خدمات و فعالیت‌ها هیچ نهاد مشخصی برای دریافت مجوز وجود ندارد. در بسیاری از فعالیت‌ها چندین نهاد، ادعای مجوزدهی و نظارت دارند. فرآیند مجوزدهی بسیارطولانی و شرایط دریافت آن اغلب بسیار محدودکننده است. ایده‌های نو هم که به واسطه نو بودنشان، قابلیت تفسیرپذیری و تطبیق دهی بسیاری داشته و معلوم نیست بر اساس چه سازوکاری باید عمل کنند.

این مدیر استارت‌آپ همچنین درباره جهت‌گیری‌های نظام‌های کشور درباره این ایده‌ها توضیح داد: جهت‌گیری‌های نظام مالی و بانکی کشور به هیچ وجه، حمایت از ایده‌های خلاقانه را پوشش نمی‌دهد. تضمین‌های مالی برای تسهیلات، شرایطی را ایجاد می‌کند که عموم صاحبان ایده که از جوانان خلاق هستند، امکان تحقق آن‎را ندارند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر، هیچ نظامی برای پشتیبانی از ایده‌های شکست خورده وجود ندارد. بدیهی است همه ایده های خلاقانه ظرفیت و شانس تجاری شدن را ندارند؛ نظامی هوشمند باید ضمن درک این واقعیت، در زمینه تحقق و توسعه ایده‌های خلاق که ظرفیت و فرصت تجاری شدن و ایجاد ارزش و اشتغال را دارند کمک کند.

وی درنتیجه می‌گوید برخی کمبودهای موجود در کشور در حوزه تحقق‎بخشی به ایده‌های تجاری، فرصتی مغتنم برای کسب منافع اقتصادی و یافتن راه‌های نفوذ سیاسی در کشور برای شرکت‌های خارجی و دولتهای حامی آن‎ها فراهم کرده که لازم است در کنار برخورد مناسب با کسانی که هدفمند در راستای تحققِ هدف آنها فعالیت می‌کنند، زمینه‌های قانونی و مدیریتیِ موفقیت که ناشی از کاستی‌ها است نیز از بین برود.

آینده استارت‌آپ‌ها
چه آینده‌ای در انتظار استارت‌اپ‌ها در ایران است؟ وحید فراهانی در پاسخ به فرارو گفت: متغیرهای ایجاد و تثبیت، شامل عوامل بیرونی می‌شوند که شکل دهنده اصلی کارکردهای ضدامنیتی استارت‌آپ‌ها هستند. شرکتهای بزرگ فناوری اطلاعات و حاکمیت‌های حامی آنها، بازیگران اصلی شکل دهنده ی این کارکردها محسوب می‌شوند.

به گفته او رفتار این بازیگران، متأثر از دو عامل هدف یا نیت و توانایی یا ظرفیت است.

وی درباره "هدف" اظهار کرد: الگوی اقتصادیِ فضای مجازی، بر پایه زنجیره ارائه خدمات و محتوا، در نتیجه کسب اعتماد و وابستگی کاربر و در اثر افزایش سهم زیستِ مجازی کاربر، در بسترهای مطلوب و در اثر این تغییر زیست بوم، افزایش تواناییشناختی از کاربر و تغییر رفتار او به سمت نقطه مطلوب است.

فراهانی ادامه داد: تنوع خدمات و محتوا عامل محرک زنجیره‌ای است که به صورت گذرا مرور شد. تنوع و روزآمدی خدمات، افزون بر مزیت‌های گسترده مالی در بازار رقابتی، در صورت عدم تحقق، همین زنجیره تولیدِ قدرت را برای دیگر رقبا ایجاد خواهد کرد.

به گفته او بنابراین علیرغم تسلط نسبی بازیگران اصلی، یعنی ایالات متحده، متحدان راهبردی و شرکت‌های تحت حاکمیت آن‌ها در لایه زیرساخت و ابزار و نیز در لایه خدمات و محتوا، به دلیل فراهم بودن دسترسی به نسبت مطلوب، شرایط نسبیِ رقابتی برای همه بازیگران خرد و کلان فراهم است و دارای شرایط تسلط کامل نیست.

وی همچنین در ادامه توضیح داد: درنگ در نوآوری و خلاقیت در لایه خدمات، موجب ضربه‎پذیریِ شدیدِ بازیگران قدرتمندِ عرصه، شده و تلاش‎ها و سرمایه گذاری‎ها در لایه دسترسی و ابزار، به ضداهداف آن‎ها و در راستای اهداف رقبا عمل می‌کند.

وحید فراهانی همچنین معتقد است که زنده نگهداشتن موتور تولید خدمت و ایجاد نوآوری و تنوع، با بهره‎گیری از ذهن‎های خلاق، پویا و جستوجوگر محقق می‎شود؛ هدفی که یکی از متغیرهای مقوّم استارت‌آپ‌ها در حال و آینده خواهد بود.

در واقع، استارت‌آپ‌ها تأمین نیاز بازیگران قدرتمند به کشف نخبگان خلاق را در سطح نقطه‎زنی محقق خواهد کرد.

عامل دوم "توانایی" است. این کارشناس در این‌باره می‌گوید که بهره‎مندی از جذابیت‎های مادی، عدم مشکلات ساختاری در پیاده‎سازیِ انگیزه‎ها و اهداف، بهره‎مندی از پیشینه گسترده در موضوع، که خود عامل جذابیت و فرهمندی است، توانایی گسترده در شبکه‎سازی انسانی و ارزش‎مندی ساختاریِ ایده و فکر در نظام اجتماعی، پیش‎نیازهایی است که توانایی تأمین اهداف یادشده را ایجاد می‌کند.


وی تاکید کرد: به نظر می‌رسد همانطور که سالها است که متأسفانه کشور بعضاً در حفظ نیروهای نخبه خود چندان کامیاب نبوده، در این حوزه نیز امکان رفع کامل این آسیب تاریخی وجود ندارد، اما تا حدودی می‎توان این فرایند را کند کرد.

فراهانی با اشاره به اینکه با استارت‌آپ می‌توان سرعت خروج نخبگان را از کشور کاهش داد اظهار کرد: توانایی اختلال در عوامل یادشده- یعنی نیت و توانایی حریف- بعید به نظر می‌رسد؛ بنابراین می‌توان با برطرف کردن علت‌های زمینه‌ای- که در سطرهای پیشین، تحت عنوان «عوامل عمده و اصلی گرایش صاحبان ایده به استارت‌آپ ها» به آن اشاره شد- سرعت خروج نخبگان کشور را کاهش داد.

وی همچنین گفت: همان گونه که پیش از این اشاره شد، مزیت نسبی بازیگران خُرد مانند ایران، در فضای مجازی در لایه خدمات است. لایه خدمات بستری است که بازیگران اصلی به ناچار برای همه گسترده‌اند تا اهداف خود را محقق کنند، همین بستر، ظرفیت بالایی برای بازیگریِ بازیگران خرد و افزایش اثربخشی آنها دارد.

به گفته این کارشناس تحول و تأثیرگذاری در لایه خدمات و محتوا، بسیار از لایه زیرساخت کم هزینه تر بوده و کم ترین وابستگی را به صنایع و علوم پیشرفته، سرمایه گذاری‌های زیرساختی گسترده و هزینه‌های سنگین تحقیق و توسعه دارد. متغیر بسیار مؤثر در این لایه، خلاقیت و نوآوری نیروی انسانی است که نقطه قوت کشور ما است.

وحید فراهانی در انتها نتیجه گرفت که به نظر می‌رسد عمده متغیری که می‌تواند روند حرکت استارت‌آپ‌ها را تغییر دهد تحول اساسی در عوامل زمینه‎ای است. بدیهی است با وجود بسترهای متنوع ارتباطی، برخوردهای حذفی و انتظامی، صرفاً به تغییر قالبِ استارت‌آپ‌ها منجر خواهد شد.