خیز صنعت هوایی پس از برجام

بر اساس قرارداد منعقده، هواپیماهای فرانسوی از اوایل سال 2017 میلادی و در یک پروسه زمانی 10 ساله تحویل ایران خواهند شد. به اعتقاد کارشناسان، با توجه به اینکه ایران نیازمند 500 فروند هواپیما به‌منظور نوسازی ناوگان هوایی است، امضای قرارداد با دو غول هواپیماساز جهان، ظرفیت اثرگذاری جدی بر صنعت حمل‌ونقل هوایی، گردشگری، ایمنی پروازها، توسعه ملی و بازپس‌گیری سهم ایران از صنعت حمل‌و‌نقل هوایی منطقه و جهان را دارد.

میزان صندلی خریداری‌شده طی این قراردادها معادل ۵۰هزار صندلی است که بیش از دو برابر تمام صندلی‌های ناوگان فعال موجود کشور است. در کنار امضای قراردادهای جدید هوایی، یک گشایش مهم دیگر برای همکاری ایرلاین‌های ایرانی و خارجی نیز به وجود آمده است. بر اساس مجوز اوفک ورود موقت هواپیماهای ساخت آمریکا به ایران مجاز اعلام شده و حتی ایرلاین‌های خارجی می‌توانند کدهای پروازی را در این سفرها با ایرلاین‌های ایرانی به اشتراک بگذارند.

خبرهای خوب برای صنعت هوایی ایران هنوز تمام نشده و دو اتفاق مهم جدید در این حوزه نشان‌دهنده تغییر نگاه به ایران پس از اجرای برجام است. نخست اینکه دومین قرارداد تاریخی هوایی ایران امضا شد. ایران ایر پس از امضای تفاهم‌نامه خرید هواپیما از ایرباس که همزمان با سفر رئیس‌جمهوری ایران در زمستان سال گذشته به فرانسه منعقد شده بود، توانست روز پنج‌شنبه ( 2 دی ماه سال 95) قرارداد خود را با این شرکت نهایی کند. براساس این قرارداد 100 فروند هواپیمای ایرباس به ایران ایر فروخته شده است.

دومین اتفاق که شاید درجه اهمیت آن به اندازه عقد قرارداد با ایرباس نباشد، اما در صنعت هوایی ایران تاثیر گذار است، به رفع یکی دیگر از محدودیت‌های آمریکایی بر می‌گردد. بر این اساس، ورود موقت هواپیماهایی که آمریکایی هستند یا 10 درصد از قطعات آنها آمریکایی است با شرایطی که از سوی اوفک (دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خرانه‌داری آمریکا)اعلام شده، مانعی ندارد.

این اتفاق‌ها از سه منظر می‌تواند مورد بررسی قرارگیرد. نخست جزئیات این قرارداد است. ایران‌ایر قرار است 100 فروند هواپیما را از شرکت ایرباس بخرد. از این تعداد، 46 فروند مربوط به A320 Family، 38 فروند مربوط به A330 Family و 16 فروند نیز مربوط به A350 XWB است. ارزش کاتالوگی این قرارداد بیش از 20 میلیارد دلار بوده که برخی از مقامات ایرانی اعلام کرده‌اند با تخفیف‌هایی که به این قرارداد تعلق می‌گیرد، ارزش قرارداد به پایین‌تر از 10 میلیارد دلار می‌رسد.

پروسه تحویل ایرباس‌ها به ایران، 10 ساله است؛ اما فرانسوی‌ها وعده داده‌اند که سری اول محصولات خود را در سال 2017 به ایران تحویل دهند. از بهمن پارسال تا دیماه امسال 18 فروند هواپیما از لیست خرید هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران حذف شده که بارزترین آنها 12 فروند هواپیمای دو طبقه A380 است.

همچنین در قرارداد نهایی هما و ایرباس 7 فروند هم از تعداد هواپیماهای A330 کاهش یافته و یک فروند به لیست هواپیماهای A320 افزوده شده و به 46 فروند رسیده است. در این بین تعداد هواپیماهای A350 بدون تغییر مانده و همان 16 فروند تفاهمنامه است.ایرباس‌های A330 برای پروازهای میان برد مورد استفاده قرار می‌گیرد و A350 نیز که از جدیدترین محصولات ایرباس بوده، دور برد است. البته گفته می‌شود تنها دو یا سه ایرلاین در منطقه هستند که این مدل ایرباس(A350 ) را در اختیار دارند. آنچه پیش از این اعلام شده بود، بیشترین فروش جهانی ایرباس مربوط به هواپیماهای A320 بوده است. چرا که این هواپیماها بهره‌وری سوخت بالاتری دارند.

از منظر دیگر قیاس قرارداد ایرباس و بوئینگ مد نظر قرار می‌گیرد. هرچند بوئینگ آمریکا توانست رقیب فرانسوی خود را در مذاکرات پشت سر بگذارد و قرارداد خود را با ایران ایر زودتر نهایی کند، اما ایرباس توانسته مدت زمان تحویل هواپیما به ایران ایر را کاهش دهد و وعده داده اولین هواپیمای خود را سال آینده میلادی در آسمان ایران به پرواز در خواهد آورد. در حالی که نخستین هواپیمای بوئینگ در سال 2018 به ایران می‌آید؛ اما پروسه تحویل کل هواپیماها از سوی دو شرکت به ایران، 10ساله است.

از سویی سبد خرید ایران از ایرباس فرانسوی حاکی از آن است که تقریبا نیمی از ایرباس‌ها مربوط به خانواده هواپیمای A320 است که برای پروازهای داخلی و منطقه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد که البته ارزان قیمت است. حال آنکه هواپیماهای خریداری شده از بوئینگ پهن پیکر بوده و قیمت آنها نیز گران است. به همین دلیل قرارداد بوئینگ به‌رغم اینکه تعداد هواپیمای کمتری را در خود جای داده است، دارای ارزشی بالاتر از قرارداد ایرباس است. بوئینگ قراردادی به ارزش 16 میلیارد و 600 میلیون دلار برای تحویل 80 فروند هواپیما را با ایران ایر امضا کرد و ایرباس(با احتساب تخفیف‌های وعده داده شده) قراردادی به ارزش 10 میلیارد دلار را برای 100 فروند هواپیما به این شرکت ایرانی منعقد کرده است.

بنابراین سبد خرید ایران از این دو شرکت هواپیماساز، با یکدیگر تفاوت دارد. البته علاوه بر دو قرارداد ایرباس و بوئینگ، مسوولان ذی‌ربط از نهایی شدن قرارداد دیگری با ATR ایتالیایی در روزهای آینده خبر می‌دهند. اما این قرارداد از زاویه دیگری نیز قابل بررسی است. از این دو قرارداد و رفع محدودیت آمریکایی، چه مزیت‌هایی عاید ایران می‌شود؟ ناوگان هوایی ایران، ناوگانی فرسوده است که بارها از سوی مقامات ذی‌ربط عنوان شده که برای نوسازی این ناوگان، به حدود 500 فروند هواپیما نیاز است. فرسودگی این ناوگان هزینه‌های زیادی را برای حمل‌ونقل به کشور تحمیل کرده است.

به همین دلیل نوسازی ناوگان هوایی ایران با امضای دو قرارداد برای خرید 180 فروند هواپیمای نو در10 روز گذشته از دو غول هواپیماسازی دنیا کلید خورده است. از سوی دیگر اگر ایران بخواهد دیپلماسی سیاسی و اقتصادی خود را ادامه دهد و در مسیر دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز 1404 به تبدیل شدن به قدرت اول منطقه گام بردارد، نوسازی ناوگان هوایی نیز می‌تواند به کمک ایران بیاید. ورود 180 فروند هواپیمای نو به ناوگان هوایی کشور، می‌تواند ایران را به‌هاب منطقه تبدیل کند.

علاوه بر آنچه گفته شد، در دوره تحریم‌ها، ایران نه تنها دارای ناوگان هوایی فرسوده‌ای بود، بلکه ورود موقت هواپیماهای آمریکایی و حتی هواپیماهایی که 10درصد از قطعات آنها آمریکایی است به ایران در صورتی مجاز بود که به کد پروازی مشترک منجر نشود. حال آنکه در بیانیه جدید ضمن حفظ ورود موقت این محدودیت نیز برداشته شده است. برخی از این شرایط که در بیانیه اخیر اوفک آمده است عبارتند از؛ «روی هواپیماها رنگ، نماد یا لوگوی هیچ یک از شرکت‌های هواپیمایی ایران درج نخواهد شد» و «هواپیماها در هر توقف موقت نباید بیش از 72 ساعت در ایران توقف داشته باشند.»

با رفع این محدودیت از سوی آمریکا، به نظر می‌رسد قدرت ایرلاین‌های ایرانی نیز افزایش خواهد یافت. همچنین انعقاد این قراردادها نه تنها برای نوسازی ناوگان هوایی ایران اتفاقی مهم است بلکه برای فروشندگان هواپیما به ایران نیز منافعی را از جمله خروج از رکود این شرکت‌ها، به دنبال خواهد داشت. بنابراین در این شرایط، می‌توان این قراردادها را دست‌اندازی برای بازگشت تحریم‌ها دانست.

توافق تاریخی
پایگاه اینترنتی شرکت هواپیمایی ایرباس در بیانیه‌ای امضای قرارداد ایران ایر با این شرکت را تاریخی توصیف کرد. در این بیانیه آمده است که ایران ایر و ایرباس بر مبنای تعهد (قولنامه) اولیه‌ای که ماه ژانویه سال ۲۰۱۶ در پاریس امضا شد، قرارداد قطعی برای 100فروند هواپیما امضا کردند. در بخشی از بیانیه مذکور آمده است: «قرارداد ایران ایر و ایرباس مطابق با اجرای برجام است و از قوانین و دستورالعمل‌های مربوطه تبعیت می‌کند و سفارش هواپیماهای مسافری جدید را در کنار بسته کامل هوانوردی غیرنظامی، شامل می‌شود.

خود این بسته نیز شامل آموزش خلبانان و تعمیرات و نگهداری، حمایت از توسعه خدمات ناوبری هوایی(ATM)، عملیات فرودگاهی و هواپیمایی و هماهنگی مقررات رگولاتوری می‌شود.» فابریس برژیه مدیر عامل ایرباس گفت: این قرارداد تاریخی است، نه فقط به علت نوسازی ناوگان بلکه توافق کلی، شامل آموزش به خلبانان، عملیات فرودگاهی و مدیریت ترافیک هوایی نیز می‌شود.وی گفت: «این، یک قرارداد تاریخی است، نه فقط به این علت که راه را برای نوسازی ناوگان ایران ایر هموار می‌کند.

توافق کلی ما، شامل آموزش به خلبانان، عملیات فرودگاهی و مدیریت ترافیک هوایی می‌شود؛ این توافق همچنین گام نخست مهمی در راستای مدرن‌سازی کل بخش هواپیمایی مسافربری ایران محسوب می‌شود.»

فرهاد پرورش، رئیس و مدیر عامل ایران ایر نیز گفت: «خوشحالم که برای رفتن به مرحله سرنوشت ساز بعدی و آغاز تحویل هواپیماهای جدید، به توافق رسیدیم. خرسندم که این دور تازه همکاری‌ها با ایرباس به ثمر رسید و با (ترسیم) گام‌های عملی بیشتر که باید برای نوسازی ناوگان ایران ایر برداشته شود، ما را به هم نزدیک‌تر کرد. ایران ایر، این قرارداد را گام مهمی در راستای حضور مقتدرانه‌تر در عرصه هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی می‌داند. امیدواریم این موفقیت به دنیا نشان دهد که اهداف تجاری ایران و همتایان آن، از طریق همکاری و همیاری بین‌المللی، بهتر میسر خواهد شد.»

بازخوانی جایگاه ایران در منطقه
عباس آخوندی نیز بیانیه‌ای را به مناسبت امضای قرارداد ایران ایر و ایرباس صادر کرد. در این بیانیه آمده است: « شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما) قرارداد نهایی خرید 100 هواپیمای میان‌برد و دوربرد را با شرکت ایرباس به‌صورت اجاره به شرط تملیک منعقد کرد. قطعا این اقدام در کنار خرید 80 فروند هواپیمای بوئینگ، تاریخی‌ترین اقدام در تاریخ صنعت هوانوردی و از آن فراتر، اقتصاد ملی ایران است. بی‌گمان، این قراردادها ظرفیت اثرگذاری جدی برصنعت حمل‌ونقل هوایی، گردشگری، توسعه ملی و بهبود جایگاه ایران در سطح اقتصاد جهانی دارند. همچنین این تدبیر گامی موثر در توسعه و پایداری امنیت ایران، همچنین منطقه و جهان است.

این قراردادها که در این سطح گسترده پس از ۴۱ سال بین «هما» و بوئینگ و «هما» و ایرباس امضا شدند، یک پیام روشن برای جهان داشتند و آن اینکه ایران مصمم است که سهم خود را از اقتصاد جهانی بازپس گیرد. ورود ایران به اقتصاد جهانی در این دوران، ورودی عزتمندانه و غرورآفرین و در خور تمدن‌ ایران‌شهری خواهد بود. دولت در کلیت خود و تمام همکارانم در وزارت راه و شهرسازی با همکاری تمام فعالان حرفه‌ای در بخش خصوصی به‌عنوان نیروهای ملی یک‌بار دیگر تلاش خواهیم کرد که جایگاه ایران را در منطقه و جهان در جهت ارتقا مورد بازخوانی قرار دهیم.

همه‌روزه هزاران ایرانی برای مقاصد تجاری، اداری، گردشگری، زیارتی و دیدارهای فامیلی به گوشه‌گوشه ایران و اقصی نقاط جهان مسافرت می‌کنند. ایرانیان شایسته داشتن بهترین خطوط هواپیمایی در سطح منطقه و جهان هستند. آنان دوست دارند که این سفرها را با ناوگان ملی و خطوط هوایی ایرانی انجام دهند و منفعتی که از این طریق حاصل می‌شود، موجب توسعه کشور شود. همه می‌دانند که تحریم‌های ظالمانه در کنار بی‎تدبیرها موجب محرومیت طولانی مدت کشور از این اولیه‌ترین خواسته آنها شده بود. اینک این اولین گام در جهت پاسخ به این خواست ملی بود. من توجه دارم که در کنار آن، باید کل صنعت هوانوردی شامل خدمات فرودگاه‌ها و هوانوردی نیز به موازات مدرن شوند و ارتقا پیدا کنند.

در این ارتباط گام‎های مهمی برداشته شده ‌است و اقدامات موثری صورت گرفته که به‌طور جداگانه به سمع و نظر مردم عزیز خواهدرسید. نکته مهمی که در باره این دادوستد باید به مردم عزیز گوشزد کنم، نحوه گفت‌وگو و انجام توافق با طرف‌هایی است که رابطه رسمی با آنها برای مدتی حدود 40 سال قطع شده بود. پذیرش آنان برای تامین مالی مستقیم بخشی از هواپیماها در کنار تامین مالی الباقی قرارداد در سطح بازار مالی بین‌المللی و اعتماد به ظرفیت تجاری «هما» بدون اتکا به تضامین رسمی دولت افتخاری است برای ایران که هنوز این چنین در سطح جهان دارای اعتبار است.

برای رسیدن به اهداف پیش‌گفته، نکته مهم، فهم ما از تحولات جهانی و دیدن و گسترش روابط تجاری با کسانی است که به‌‌رغم تمام این غوغاسالاری‌ها در پی برقرار کردن منطق مبادله اقتصادی در یک فضای صلح‌آمیز جهانی در برابر منطق زورگویی، گردن‌کشی و استکباری هستند. اقدام به موقع نیز بسیار مهم است.

فعالان اقتصادی، بازرگانان و صنعتگران همواره هوادار این منطق بوده‌اند. آنان سیاست‌مداران را به سوی استقرار صلح و گسترش آن و کاهش هزینه مبادلات بین‌المللی دعوت می‌کنند. در این میان فعالان صنعت حمل‌ونقل به دلیل فهم ژرفی که از ارتباطات دارند همواره پیشتاز بوده و هستند. این بار نیز، امضاکنندگان این قراردادها این علامت را به جهان می‌دهند که ما پشتیبان صلح، آرامش، امنیت و توسعه روابط انسان‌دوستانه و همچنین اقدام بر مبنای سیاست برد- برد هستیم.

نکته حائز اهمیت و قابل توجه آنکه این موفقیت‌ها در حالی به‌دست آمده‌اند که رژیم اسرائیل و نیروهای داعشی و پشتیبانان‌ آنها درمنطقه سعی ‌داشته و دارند که با جنگ افروزی‌های گسترده و دسیسه‌های مختلف مانع موفقیت‌های ما شوند. این اقدام نشان داد که این تدبیر یک راهکار موثر برای مقابله با توطئه‌های آنان و خنثی کردن آنها است و باز لازم به تاکید است که امضای این قراردادها در این شرایط که برنامه جامع اقدام مشترک در فضای سیاسی در مرحله تردید جدی قرار گرفته است، یک‌بار دیگر اهمیت حفاظت و مراقبت از دستاوردهای به‌دست آمده را گوشزد می‌کند. ما امیدواریم با وجود تغییر و تحول در دولت آمریکا که درآینده نزدیک ایجاد خواهد شد، این کشور همچنان به تعهدات خود پایبند باشد.

فعالان اقتصادی در سطح جهان؛ به‌ویژه اروپاییان و آمریکائیان با امضای این‌گونه قراردادها و ایجاد تعهد بلندمدت برای خودشان این خواسته را آشکارا بیان می‌دارند. همچنان که مدیران بوئینگ و ایرباس اعلام داشته‌اند، تمام مراحل اخذ مجوزهای قانونی در مذاکرات و امضای این قراردادها لحاظ شده‌اند. بنابراین، در هر دو قرارداد تعهد به مفاد آنها برای طرفین الزامی است. ما امیدواریم این پختگی و مسوولیت‌پذیری در جامعه سیاسی آمریکا حاصل شده باشد و فضایی فراهم کنند که دنیا باور کند و جهان امیدوار باشد که با گفت‌وگو نیز می‌توان به صلح رسید.

به هر روی، این قراردادها اقداماتی تاریخی برای صنعت هوانوردی ایران هستند. ما اولین گام را برای نوسازی ناوگان هوایی برداشتیم. خرید ۸۰ فروند هواپیمای بوئینگ و ۱۰۰ فروند هواپیمای ایرباس و ۲۰ فروند ATR که قرارداد آن به‌زودی تکمیل خواهد شد، نشان از عزم جدی ما برای نوسازی ناوگان هوایی ایران دارد. مبنای کار ما در این ارتباط استفاده از ظرفیت مزیت‌های نسبی ایران، افزایش قدرت رقابت‌پذیری در صنعت هوانوردی و بازپس‌گیری سهم ایران از صنعت حمل‌ونقل هوایی منطقه و جهان است. برای حصول به این هدف، سیاست ما رقابت تجاری درسطح بین‌المللی از طریق افزایش کارآیی و خدمت بهتر به مردم ایران و جهان، کسب رضایت آنان و تکمیل زنجیره ارزش این صنعت در ایران و جهان است.

میزان صندلی خریداری شده طی این قراردادها معادل ۵۰ هزار صندلی است که بیش از دو برابر تمام صندلی‌های ناوگان فعال موجود است. توجه داشته باشیم که سن ناوگان هواپیمایی ایران حدود 23 سال است. این بدان معنی است که اغلب آنها یا سن بازنشستگی خود را طی کرده‌اند و یا به‌زودی به آن می‌رسند. بنابراین، باید توجه داشت که ظرف 10 سال آینده اکثریت مطلق آنها باید از چرخه فعالیت خارج شوند. این گام نخست برای بازسازی ساختاری «هما» به‌عنوان هواپیمایی ملی و حامل پرچم ایران عزیز بود. این شرکت باید خود را برای یک دوره جدید با سطح متمایزی از کارآیی و خدمت‌رسانی به مشتریان آماده سازد.

در آینده نزدیک، به منظور افزایش کارآیی و بهره‌وری ازسرمایه‌های مادی و انسانی «هما»، ما آن را از حیث حقوقی و مالی نیز بازسازی ساختاری کرده و سهم آن را در بازار سهام اوراق بهادار ایران و یا حتی بازارهای بین‌المللی درصورت اخذ مجوزهای قانونی عرضه خواهیم کرد. صرفا طی این قراردادها درصنعت هوانوردی بیش از 20 هزار شغل شامل مشاغل فنی، خلبانی، مهمانداری، مهندسی و تعمیرات ایجاد خواهد شد. افزون بر این ده‌ها هزار شغل غیرمستقیم دیگر در حوزه‌های بازرگانی، گردشگری و خدمات وابسته به آنها و همچنین خدمات متعدد حمل‌ونقلی در مبدا و مقصد و در شهرهای دوردست ایران شکل خواهد گرفت.

در این قراردادها افزون بر خرید هواپیما، موضوعات دیگری چون آموزش خلبانان و تعمیرات و نگهداری، حمایت از توسعه خدمات ناوبری هوایی (ATM)، عملیات فرودگاهی و هواپیمایی، انتقال فناوری و هماهنگی مقررات رگولاتوری نیز دیده می‌شود. به گمان ما این راهکار بنیادین برای مقاوم‌کردن اقتصاد ایران در برابر تکانه‌های ملی و بین‌المللی است.