تغییرات اقلیمی، موتور محرکه ناآرامی‌ها در کشورهای عربی

تغییرات اقلیمی توفان‌ها را شدیدتر، دوره‌های سرما را طولانی‌تر و منابع آبی را خشک می‌کند، اما آیا می‌تواند به‌وقوع یک جنگ دامن زند؟ نتایج پژوهشی جدیدی که روز دوشنبه در مجله آکادمی ملی علوم ایالات‌متحده منتشر شده، حکایت از آن دارد خشکسالی در سوریه که به‌علت گرم‌شدن زمین، شدت بی‌سابقه‌ای یافته بود، ناآرامی‌های اجتماعی آن کشور را به‌سمت یک‌خیزش همگانی در سال٢٠١١ سوق داده است؛ منازعه‌ای که چندی است به یک بحران داخلی گسترده با ابعادی بین‌المللی بدل شده است.

قحطی و خشکسالی در سوریه که طی سال‌های ٢٠٠٥ تا ٢٠١٠ بی‌سابقه بوده است، با واردآوردن لطماتی جدی به صنعت کشاورزی، بسیاری از کشاورزان و خانواده‌هایشان را ناچار از مهاجرت به شهرها کرد. «ریچارد سیگر»، دانشمند اقلیمی بنیاد «دیده‌بان زمین» در دانشگاه کلمبیا و یکی از نویسندگان تحقیق اخیر، بر این باور است که این سیل مهاجرت نه‌تنها موجب بسط آن دست از تنش‌های اجتماعی‌ شد که پیش‌تر به‌واسطه هجوم پناهندگان جنگ در عراق به سوریه پی‌ریزی شده بود، بلکه با گسترش خشکسالی، قیمت مواد غذایی و میزان فقر را افزایش داد. سیگر البته خاطرنشان می‌کند «ما نمی‌گوییم خشکسالی باعث وقوع جنگ شد، بلکه باور داریم خشکسالی در کنار سایر عوامل تشدیدکننده، کمک کرد تا اوضاع و احوال اجتماعی با گذر از آستانه تحمل، به یک تنش همگانی بدل شود. باید به‌خاطر داشت که بروز خشکسالی با چنین شدتی تنها به‌واسطه فعالیت‌های جاری انسانی در منطقه امکان‌پذیر شده است.»

سیگر همچنین می‌افزاید: «کل خاورمیانه درنتیجه تغییرات اقلیمی، با آب‌وهوایی خشک‌تر و گرم‌تر دست‌وپنجه نرم می‌کند. این وضعیت نه‌تنها منابع آبی و کشاورزی را در تنگنا قرار می‌دهد، بلکه احتمالا خطر بروز منازعات را نیز بیش‌ازپیش افزایش خواهد داد.» روند گرم‌شدن زمین به دوطریق منطقه را با خشکسالی روبه‌رو می‌کند: یکی افزایش دما که تبخیر آب‌های موجود در خاک را سرعت بخشیده و دیگری، کاهش قدرت بادها که در طول فصل‌های مرطوب سال، باران‌های مدیترانه‌ای کمتری را به ارمغان می‌آورند. اما تحقیقات دیگری نیز طی سال‌های اخیر دلالت بر آن داشته‌اند که دمای بالاتر هوا و خشکسالی شانس وقوع منازعات خشونت‌آمیز را در سرتاسر جهان افزایش می‌دهد. پژوهشگران در سال٢٠٠٩ دریافته بودند افزایش دما در کشورهای جنوب صحرای‌آفریقا طی ٣٠سال گذشته، ارتباطی مستقیم با افزایش احتمال بروز جنگ‌های داخلی داشته است.

تحقیق دیگری در سال٢٠١١ نیز نشان از آن داشت که تغییرات اقلیمی در بالارفتن قیمت مواد غذایی در مصر اثرگذار بوده است؛ تحولی که نهایتا موجب برانگیختن انقلاب در آن کشور شد. این درحالی است که معضلات ناشی از خشکسالی در خاورمیانه می‌تواند حتی بیش از این‌ روبه‌وخامت رود. هیات بین‌دولتی تغییرات اقلیمی در سازمان‌ملل پیش‌بینی کرده است فعالیت‌های انسانی، آینده منطقه را کم‌آب‌تر از آن چیزی رقم خواهد زد که بدون تاثیرات انسانی بر تحولات اقلیمی، در انتظار خاورمیانه خواهد بود. این همان هشداری است که وزارت دفاع ایالات‌متحده آمریکا جدی گرفته است. این وزارتخانه ماه‌نوامبر گذشته طی گزارشی از تغییرات اقلیمی به‌عنوان «تشدیدکننده تهدیدات» یاد کرد که می‌تواند امنیت‌ملی را به مخاطره بیفکند.

سیگر نیز ضمن پاسخ مثبت به این سوال که آیا تحقیقات گروهی آنان موید این دیدگاه است، اظهار کرد: «تغییرات اقلیمی منشا نگرانی‌های بسیاری برای امنیت ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی است؛ حقیقتی که چندوچون آن به‌خوبی در این پژوهش آشکار شده است. جنگ سوریه اکنون حیاتی مختص به خود یافته است، اما این خشکسالی بود که پس از تشدید آن به‌واسطه تغییرات اقلیمی، نقشی مهم در واسازی کلاف‌های اجتماعی ایفا کرد.»

«کالین کلی»، اقلیم‌شناس دانشگاه کالیفرنیا نیز که خود رهبری تیم تحقیقاتی را برعهده داشته اگرچه با سیگر هم‌عقیده است، اما محتاطانه بر این باور است که خشکسالی‌های شدید شاید همچون یک‌کاتالیزور به بروز ناآرامی‌های اجتماعی یاری رسانند، اما قطعا تنها دلیل وقوع این آشوب‌ها نیستند. بااین‌تفاسیر و در شرایطی که توفان‌های برفی و بالاآمدن سطح آب دریاها، بیشترین عناوین خبری درباره وضعیت نامساعد آب‌وهوایی ناشی از تغییرات اقلیمی را به خود اختصاص داده‌اند، به‌نظر می‌رسد این خشکسالی است که به‌سرعت خود را به منزله مساله‌سازترین پیامد تغییرات اقلیمی در آینده نزدیک نشان می‌دهد.

نویسنده: مارک فیشتی‌
منبع: Scientific American