ناگفته‌هاي ديدار هاشمي‌ و گورباچف

دو دهه پس از فروپاشي شوروي، مجله انديشه پويا در پرونده‌يي در شماره چهارم خود به بازخواني نگاه ايراني‌ها به «غروب ستاره سرخ» پرداخته و خاطرات منتشرنشده‌يي از اكبر هاشمي‌رفسنجاني، رييس‌جمهور وقت و آخرين سفراي جمهوري اسلامي در مسكو منتشر كرده است.

در روزنوشت‌هاي اكبر هاشمي‌رفسنجاني در دوران فروپاشي شوروي كه براي نخستين بار در انديشه پويا منتشر شده، رييس‌جمهور وقت شرح ديدار‌هايش با مسوولان نظام را نوشته كه در يكي از اين ديدار‌ها، علي‌اكبر ولايتي، وزير خارجه در روز 13 آذر 1370با ارائه گزارش سفر به شوروي و جمهوري‌هاي مسلمان‌نشين گفته است: «گورباچف ضعيف و بي‌قدرت شده. يلتسين خام و مغرور است. جمهوري‌ها سخت طالب و محتاج توسعه روابط با ايران‌اند.»

ناصر نوبري سفير ايران در شوروي در سال‌هاي 69 - 1365كه عامل اصلي فروپاشي شوروي را عزراييل و به نوعي فروپاشي از بالا مي‌داند، ناگفته‌هاي ديداري ميان هاشمي و گورباچف را نيز چنين بازگو كرده است: «در جلسه خصوصي بين گورباچف و هاشمي كه من هم حضور داشتم، گورباچف گفت امروز صبح جلسه پوليت‌بورو (دفتر سياسي حزب كمونيست) بود، آنجا تصويب كردم آنچه شما بخواهيد از تسليحات نظامي در اختيار شما بگذاريم. ورقه سفيدي را نشان داد كه پايين آن امضاي تمام 13عضو پوليت‌بورو بود؛ گفت از همه امضا گرفتم، شما فقط در جاي خالي بالا بنويسيد چه چيزي مي‌خواهيد؟ من و آقاي هاشمي به هم نگاه كرديم، هاشمي گفت چي بگوييم، گفتم وقت بگيريد تا فردا جواب بدهيم. شب هيات ايراني ريخته بود بهم، حتي اعضاي هيات نظامي هم نمي‌دانستند چه اقلام روسي سفارش بدهند. طوري شد كه فردا وقتي با گورباچف جلسه خصوصي گذاشتيم، ليست درخواست‌هاي ما را كه مي‌ديد مي‌گفت اينكه قديمي است، الان نام آخرين مدل اين است و... ليست را اصلاح مي‌كرد. بزرگ‌ترين قرارداد نظامي تاريخ ايران با رقمي بالغ بر 10 ميليارد دلار در اين سفر امضا شد. ما توانستيم آخرين تكنولوژي روسي مثل سوخوي 24، ميگ 29 و... براي نخستين بار براي كشور زيردريايي بگيريم.»

ديدار هيات اعزامي ايران با گورباچف براي ابلاغ پيام امام درباره فروپاشي كمونيسم و سفر ادوارد شواردنادزه، وزير خارجه شوروي به تهران براي ديدار با امام در جماران و ناگفته‌هاي اين ديدارها از ديگر خاطراتي است كه در اين گفت‌وگو شرح داده شده است.

به گفته نوبري: «شواردنادزه نيم ساعت زود‌تر از ديدار با امام رسيد. اضطراب شديدي داشت. دستش چنان مي‌لرزيد كه صداي استكان چاي و نعلبكي كه در دستش بود را مي‌شنيدم. شواردنادزه گفت من مامورم اين ديدار را به خوبي انجام بدهم و مي‌ترسم بحراني اتفاق بيفتد. من به شواردنادزه گفتم هر كاري كه امام كرد، شما تبعيت كنيد. حتي به او گفتم جلو نرود تا با امام دست بدهد. ببيند امام چكار مي‌كند، او هم‌‌‌ همان كار را تكرار كند. شواردنادزه همين كار را كرد.»

نعمت‌الله ايزدي، آخرين سفير ايران در شوروي كه شاهد فروپاشي بوده نيز در گزارش- گفت‌وگويي كه از او منتشر شده، روايت كرده كه در روزهاي پس از كودتاي نافرجام كمونيست‌هاي افراطي عليه ميخاييل گورباچف، رهبر شوروي در 28 مرداد 1370تلكسي به تهران ارسال و پيش‌بيني كرده بود كه بوريس يلتسين با بازگرداندن گورباچف به كاخ كرملين درصدد اجراي برنامه ديگري است و آن كنار زدن خود گورباچف پس از حذف تندروها به كمك اوست و شعر سعدي را در انتهاي تلكس نوشته: «كه از چنگال گرگم در ربودي/چو ديدم عاقبت گرگم تو بودي.»

ايزدي به مصائب ديدار ولايتي با يلتسين پيش از فروپاشي شوروي نيز اشاره كرده و گفته برخلاف اينكه گورباچف ظاهرا در قدرت بود و يلتسين نفر اول نبود، دفتر يلتسين پروتكل سختي براي ديدار علي اكبر ولايتي و يلتسين گذاشت و علاقه‌يي به انجام اين ملاقات نشان نمي‌داد.

به گفته ايزدي: «در ‌‌نهايت صرفا با ملاقاتي 20دقيقه‌يي و با حضور هياتي سه نفره از ايران با يلتسين موافقت شد. حال آنكه ديدار با گورباچف بسيار پرتعداد و طولاني‌تر بود و به راحتي قرارش گذاشته شد. ملاقات با يلتسين پروتكلي متفاوت با گورباچف داشت و آنها با اين كار به ما نشان دادند كه عملا با غربي‌ها حشر و نشر دارند.»

نخستين نشانه‌هاي فروپاشي شوروي و تحليلي كه سفارت ايران در اين باره به تهران فرستاد، چگونگي تاسيس سفارتخانه‌هاي ايران در جمهوري‌هاي تازه استقلال يافته، دليل سفر نكردن يلتسين به تهران پس از فروپاشي شوروي و اطلاعاتي كه هاشمي‌رفسنجاني از زخم معده يلتسين داشت، از ديگر بخش‌هاي خواندني اين گزارش- گفت‌وگو است كه دربردارنده فرازهايي ناگفته از روابط تهران- مسكو در آستانه فروپاشي شوروي و آغازين روزهاي تشكيل فدراسيون روسيه است.