چند نفر در تظاهرات ۱۷ شهریور شهید شدند؟

فرارو – تعداد شهدای وقایع مربوط به انقلاب اسلامی همواره مورد توجه بوده است. طی سال‌های طولانی، همواره اعدادی بزرگ و غیرقابل باور در اخبار، سخنرانی‌ها و محتوا‌های تبلیغاتی قرار می‌گرفت که به مرور زمان رنگ باخت. دیگر کمتر از کسی از ۳ هزار شهید تظاهرات ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ یا ۴هزار شهید واقعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ صحبت می‌کند. این اعداد مبالغه‌آمیز هستند. 

به گزارش فرارو، ۱۷ شهریور به دو دلیل در تاریخ معاصر ایران ماندگار شده است؛ اول به دلیل تظاهرات حوالی خیابان و میدان ژاله و دوم به خاطر سخنرانی ابوالحسن بنی‌صدر در سالگرد این واقعه. اما دلیل ابتدایی، شناخته‌شده‌تر است. خیابان ژاله امروز با نام خیابان مجاهدین اسلام شناخته می‌شود که انتهای آن به منطقه بهارستان می‌رسد و مجلس در آن قرار دارد. میدان ژاله نیز سال‌هاست که با نام میدان شهدا شناخته شده و خیابان شمالی – جنوبی منتهی به این میدان که پیشتر نام شهباز را روی خود داشت، به یاد شهدای ۱۷ شهریور نامگذاری شده است. تلاش برای یافتن حقیقت درباره این مقاطع تاریخی، از بار جنایت حکومت پهلوی در به شهادت رساندن تظاهرات‌کنندکان کم نمی‌کند. 

چند نفر در این تظاهرات کشته شدند؟

تا سال‌های طولانی، آمار شهدای این روز ۴۰۰۰ نفر اعلام می‌شد. اما آمار‌ها حتی تعداد شهدای کل وقایع مربوط انقلاب اسلامی نیز به ۴ هزار نفر نمی‌رسد. هرچند که این روایت نیز وجود دارد: «در خصوص شهدای انقلاب (مبارزه با رژیم طاغوت از سال ۱۳۴۲ تا زمان پیروزی آن در بهمن ۱۳۵۷) پیش‌تر بنیاد شهید عدد ۲۸۰۰ شهید را اعلام کرده بود که قاعدتاً این آمار تغییر خاصی نمی‌کند. اما همانطور که اواسط دهه ۹۰ رسماً توسط خود بنیاد شهید اعلام شد، تحقیقات بعدی نشان داده که شهدای انقلاب تا سال ۵۷ بسیار بیشتر از ۲۸۰۰ نفر بود. (رئیس وقت بنیاد شهید در سال ۹۵ اعلام کرد که طبق برخی از آمارها، بیش از ۱۰ هزار ایرانی تا سال ۱۳۵۷ به شهادت رسیده‌اند.)» (جوان، ۱۳۹۹)

خبرگزاری دفاع مقدس – وابسته به بنیاد حفظ و نشر آثار دفاع مقدس زیرمجموعه ستادکل نیرو‌های مسلح – در گزارشی که ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ منتشر کرد، نوشت: «۹۲ تن از شهدای قیام ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ در قطعه ۱۷ گلزار شهدای بهشت زهرا (س) آرام گرفتند.»

عمادالدین باقی، نویسنده و پژوهشگر نیز نوشته است: «۶۴ تن نیز متعلق به حادثه میدان ژاله تهران «میدان شهدا» در روز ۱۷ شهریور ۵۷ معروف به «جمعه سیاه» می‌باشند که از این تعداد دو نفر مونث «یک زن و یک دختربچه» هستند. البته در همان روز ۱۷ شهریور در ۱۵ نقطه دیگر تهران نیز مجموعاً ۲۴ نفر در درگیری‌ها کشته شدند که یک نفر آن‌ها زن بود. این آمار بنیاد شهید با آمار اعلام شده دولت وقت تا حدودی مطابقت دارد و همدیگر را تایید می‌کنند و از دقت آمار بنیاد شهید حکایت دارند. شایعات وسیع در همان روز‌ها حاکی از رقم بیش از سه هزار شهید بود و حتی برخی رقم بیش از چهار هزار و یا ده هزار شهید را هم ذکر کرده و گفته‌اند؛ فقط یکصد کودک کمتر از دو سال کشته شده‌اند. میشل فوکو نیز که یک هفته پس از واقعه ۱۷ شهریور به منظور تهیه گزارشی درباره اوضاع ایران به این کشور سفر کرده بود، از کشته شدن ۲ تا ۳ هزار نفر سخن گفته است و در نوشته دیگری هم می‌گوید: در ۱۷ شهریور چهار هزار نفر کشته شدند، ولی از ترس در مردم خبری نبود.» بیانیه فرمانداری نظامی تهران، ۸۷ کشته و ۲۰۵ مجروح را اعلام کرده بود.

چرا این آمار‌های مبالغه‌آمیز صحیح نیست؟

زمانی که از ۴ هزار شهید تظاهرات ۱۷ شهریور صحبت می‌کنیم، یعنی باید حداقل یکی از این آمار‌ها یا شواهد را در دست داشته باشیم: شهدای ثبت شده، قبر‌های مربوط به کشته شدگان، اسامی ۴۰۰۰ نفر، یا این تعداد گزارش مفقودی. ۴۰۰۰ نفر مورد ادعا قاعدتاً خانواده و بستگانی داشتند که باید در همان زمان یا در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب پیگیر وضعیت این افراد شده باشند. یا زمانی قبر‌هایی بی‌نام‌ونشان یا دسته‌جمعی در مناطق اطراف شهر پیدا شود که خبر از پنهان کردن اجساد بدهد. در این صورت هم باز باید کسانی دنبال مفقودی‌های خانواده خود باشند. به همین دلیل، به نظر می‌رسد که آمار کمتر از ۱۰۰ شهید در تظاهرات ۱۷ شهریور صحیح باشد.